Sarah Menu – Bureauredactie DEVB
“Het verleden is een vreemd land, ze doen de dingen daar anders.” Met de openingszin van zijn roman The Go-Between (1953) had de Britse auteur L.P. Hartley een onsterfelijke oneliner beet. Dit – laten we toegeven – ietwat simpele zinnetje leek de moderne historische ervaring feilloos te vatten. Het citaat thematiseert de acute kloof die we ervaren in het contact met de geschiedenis; het idee dat de tijden veranderen en dat er zich een cesuur bevindt tussen toen en nu.
“Het verleden is een vreemd land” werd zo een geliefd citaat onder moderne geschiedschrijvers en -lezers, die daarmee steevast de onoverbrugbare afstand tot het verleden zouden benadrukken. De Amerikaanse historicus David Lowenthal zou het eerste deel van de zin zelfs gebruiken als titel van zijn klassieke studie over onze omgang met de geschiedenis, The Past is a Foreign Country (1989). En een kleine zoekopdracht via Google levert al snel drie miljard resultaten op.
Maar zoals dat gebeurt, gaan herhaling en betekenisverlies vaak hand in hand: als je een uitspraak tig keer hebt gehoord, vergeet je weleens te luisteren. Zo ging ook de ambiguïteit van Hartleys citaat wat verloren. Want net zoals een ver land, is het verleden ons immers nooit totaal vreemd. Thema’s, ideeën of concepten die we (soms onterecht) als eigentijds beschouwen, hebben ook voorgaande generaties beroerd of bewogen. Naast de afstand die we ervaren in het contact met de geschiedenis, is er ook een vorm van herkenning die soms evenzeer verrassend is – een vreemde vertrouwdheid.
Nieuwe invalshoeken
Twee voorbeelden van deze vreemde vertrouwdheid wierpen zich op tijdens de verschillende brainstormsessies over de digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging (DEVB), die het ADVN samen met haar collega-archieven en vele auteurs ontwikkelt. Het doel van de sessies was om nieuwe thematische artikels te definiëren om aan het voortdurend uitdijende bouwwerk van de DEVB toe te voegen en zo het vernieuwende onderzoek van de laatste jaren een plaats te geven in dit wetenschappelijke standaardwerk.
Een eerste illustratie van een nieuwe invalshoek die tegelijk vertrouwd aanvoelt, is het thema natuur en milieu. In de vorige edities van de encyclopedie, de EVB en de NEVB, kwam deze thematiek – die ons vandaag na aan het hart ligt – slechts zijdelings aan bod. Ondanks een enkele ‘groene boskabouter’ uit de Volksunie die in de NEVB opduikt, en het wat uitgebreidere artikel over de verhouding tussen de politieke partij AGALEV en de Vlaamse beweging, bleef het thema leefmilieu in de encyclopedie uit 1998 onderbelicht.
Zoals verschillende recente analyses echter aantonen, speelden
en spelen discoursen over natuur en milieu (en later ook klimaat) een belangrijke rol in verschillende nationale bewegingen vanaf de negentiende eeuw tot vandaag. Zo zijn de uiteenlopende beeldvormingen rond het landschap bepalend geweest voor de ontwikkeling van een Catalaanse nationale identiteit. Maar eveneens de anti-Verlichtingsopstelling van hedendaagse radicaal-rechtse partijen in Duitsland is volgens de politicoloog Jonathan Olsen verbonden met een specifieke visie op milieu en natuur die geworteld is in het romantisch nationalisme.
Kunnen we ook in de geschiedenis van de Vlaamse beweging zulke typerende ideologische natuur- en landschapsdiscoursen onderscheiden? Welke rol speelde dit landschap bij de verschillende constructies van de Vlaamse identiteit? En hoe hebben opeenvolgende generaties binnen de Vlaamse beweging gereageerd op het menselijke ingrijpen in de natuur? Hoe zijn
ze omgegaan met fenomenen als ontbossing, milieuvervuiling en industrialisering? In de DEVB willen we deze vragen beantwoorden in twee thematische artikels die de Vlaamse beweging bestuderen vanuit recente theorievorming over landschap, natuur en milieu.
Moderne concepten
Niet alleen nieuwe invalshoeken kunnen onze blik op het verleden verhelderen. Dat geldt evenzeer voor moderne concepten, zoals de term ‘denktank’. Het begrip ‘denktank’ is inderdaad recent. Het concept werd gemunt tijdens de Tweede Wereldoorlog en zou pas in de jaren zestig van de vorige eeuw zijn hedendaagse betekenis krijgen. Toch, zo benadrukt de historicus Jacob Soll, “wortelt het fenomeen [van een denktank] in de humanistische academies en wetenschappelijke netwerken van de 16e en 17e eeuw”.
Meer bepaald definieert Soll een denktank als een “groep van experts, een onderzoeksorganisatie die advies en ideeën verstrekt over specifieke nationale of commerciële problemen”. En plots is de link met de Vlaamse beweging niet meer zo ver weg. Want kunnen we, naast voor de hand liggende meer recente voorbeelden als de Gravensteengroep, geen gelijkaardige collectieven onderscheiden vanaf het prille begin van de Vlaamse beweging? En zo ja, hoe hebben ze het gedachtegoed van verschillende groepen binnen de Vlaamse beweging in de loop van de tijd vormgegeven? Op welke manier hebben ze het publieke debat of het beleid beïnvloed?
Zo beschouwd past wellicht ook een organisatie als het Vlaams Economisch Verbond (VEV) met haar verschillende organen in het rijtje Vlaamsgezinde denktanks. En misschien, zo opperde een auteur tijdens een brainstormsessie, kunnen we zelfs de hele Vlaamse beweging als een soort denktank avant la lettre beschouwen. Genoeg stof, in ieder geval, voor een nieuw uitgebreid artikel dat onderbelichte aspecten van het verleden weer op de voorgrond plaatst.
***
Natuurlijk mogen we hedendaagse visies niet zonder meer projecteren op vorige generaties. Toch kunnen moderne concepten en invalshoeken nieuwe perspectieven op de geschiedenis openen en ons helpen om dat verleden, vanuit het heden, beter te begrijpen. Laverend tussen bevreemding en herkenning werkt de bureauredactie van de DEVB zich zo een weg door de geschiedenis van de Vlaamse beweging, het Vlaams-nationalisme en het nationalisme in Vlaanderen. Wordt vervolgd.
