Door Aragorn Fuhrmann
Hoe begin je aan een encyclopedie? Die vraag houdt enkele ADVN-medewerkers tegenwoordig intensief bezig, mezelf incluis. Enkele maanden geleden begon ik als onderzoeker aan het ADVN met als voornaamste taak om de coördinatie van een Digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging in goede banen te leiden.
Eigenlijk is de vraag zelf, hoe eenvoudig en logisch ze ook klinkt, nogal kort door de bocht. Je ‘begint’ immers niet aan een encyclopedie. Een tekst schrijven – of het nu gaat over een wetenschappelijk artikel, een politiek pamflet of een liefdesgedicht – impliceert altijd dat je (bewust of onbewust) reageert op andere, al bestaande teksten; je schrijft je in (in) een traditie. Bij encyclopedieën is dat niet anders en het geldt al helemaal voor het project waar ik recentelijk ben ingedoken.
EVB – NEVB – DEVB
De Digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging pikt de draad van het onderzoek op waar twee monumentale voorgangers haar hebben neergelegd. In de eerste editie – de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (1973-1975) – werden voor het eerst vele honderden personen en organisaties uit de geschiedenis van deze beweging verenigd in twee lijvige boekdelen. Hoewel de Encyclopedie algemeen werd ontvangen als een belangrijk naslagwerk, kwam er ook kritiek: het werk werden onder meer partijdigheid en onvolledigheid verweten. Twintig jaar later verscheen een herwerkte versie – de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (1998) – die, meer nog dan de eerste editie, een gedistantieerde, kritisch-wetenschappelijke studie van deze nationale beweging ambieerde.
De NEVB groeide uit tot een onmisbaar werkinstrument voor onderzoekers uit tal van disciplines en is dat tot op heden nog steeds, al kwamen na verloop van tijd onvermijdelijk nieuwe tekortkomingen bloot te liggen, zoals enkele markante feitelijke onjuistheden die door grondiger bronnenonderzoek wellicht voorkomen hadden kunnen worden.
Vandaag – opnieuw twintig jaar later – stelt de Digitale Encyclopedie zich dezelfde ambitie als de editie uit 1998; namelijk de ambitie om het werk van haar voorganger voort te zetten en met zin voor kritisch denken te actualiseren. Maar zoals de werknaam van dit project al verraadt, wil het deze rijkdom aan historische kennis niet langer presenteren in fraai uitgegeven boekwerken, maar zo levendig mogelijk houden via een online-databank. De DEVB wordt een perpetueel work in progress: een dynamisch, nooit vervolledigd instrument dat altijd open blijft voor vernieuwing.
In wat volgt wil ik laten zien hoe de redactie van dit nieuwe project al net zozeer met allerlei vragen wordt geconfronteerd als die van de vorige edities; vragen die ik – in een ijdele poging om theoretische bespiegelingen te verzachten met wat frivoliteit – ‘di-lemma’s’ heb genoemd.
Di-lemma 1: Olivier Vanneste
Wie geef je een positie in het speelveld van de geschiedenis en wie niet? Enigszins gechargeerd geformuleerd, is dat een vraag waar de redactie van een encyclopedie zich bij voortduring het hoofd over breekt.
Zo mailde een NEVB-auteur me onlangs enkele boeiende
suggesties inzake de encyclopedie waaraan hij had meegewerkt. Hij vond dat de nadruk er te veel op beladen nationalistische personen en groeperingen was komen te liggen. Zelfs de meest obscure figuranten uit – bijvoorbeeld – Vlaanderens collaboratieverleden hadden een lemma gekregen, terwijl sommige regionale en wellicht minder markante actoren ondanks hun inzet voor de ontwikkeling van Vlaanderen buiten beeld blijven: Olivier Vanneste, bijvoorbeeld, die eerst als oprichter en directeur van de West-Vlaamse Economische Raad en vervolgens als provinciegouverneur decennialang had geijverd voor het welvaren van zijn regio.
Een pleidooi voor de opname van onopvallende schakels in de encyclopedie, voor personen en instanties die een rol achter de schermen vertolken en daardoor vergeten dreigen te worden, is zonder meer legitiem. Toch dringt zich daarbij ook de vraag op hoe breed je de Vlaamse beweging uiteindelijk mag definiëren. In de woorden van Mark Twain: “To a man with a hammer, everything looks like a nail”. Het gevaar bestaat dat je als redactie aan overgeneralisatie doet en de hele geschiedenis van Vlaanderen in een nationalistisch daglicht plaatst door haar ‘al te volledig’ op te nemen in je encyclopedie.
Hoe bepaal je wie relevant is voor de geschiedenis van de Vlaamse beweging en wie niet? Bestaat daar überhaupt wel een betrouwbaar criterium voor? Soortgelijke vragen doen zich voor bij mijn tweede di-lemma, al belicht dat wel een geheel andere kant van het verhaal.
Di-lemma 2: Schild & Vrienden
Ook de radicaal-rechtse conservatieve Vlaams-nationalistische jongerenbeweging Schild & Vrienden roept heel wat vragen op met het oog op de aanvulling van de EVB en NEVB. Moet een dergelijk recent fenomeen als deze beweging (nu al) worden opgenomen in de Digitale Encyclopedie? Wat is Schild & Vrienden eigenlijk precies? Is deze beweging, die in het najaar van 2018 op regelmatige basis de media haalde, wel echt een ‘nagel’ of lijkt ze dat alleen maar? In hoeverre kan Schild & Vrienden (al) gesitueerd worden in de geschiedenis van de Vlaamse beweging? Hoe direct verhoudt deze beweging zich tot de tradities waarvan de EVB en NEVB een overzicht bieden? En een al even boeiende vraag: is een losser geworden band met dergelijke tradities wel een argument om iets of iemand niét op te nemen?
Vast staat hoe dan ook dat wie op dit moment al wetenschappelijk gefundeerde uitspraken wil doen over Schild & Vrienden en deze groepering met zekerheid in een bepaalde historische context wil situeren, zich op zijn minst aan een grondige bronnenstudie en even zo nauwgezette netwerk-analyse dient te wagen. Misschien is er ook wel een zekere temporele afstand voor nodig. Het is immers altijd moeilijk om thema’s uit de actualiteit te rijmen met het bij uitstek historiserende karakter van een encyclopedie.
Hamers en nagels
Hoe begin je aan een encyclopedie? Het dringt tot me door dat ik, voortbordurend op die ene fascinerende vraag, vooral veel nieuwe vragen heb gesteld en er geen enkele van heb beantwoord. Maar ergens is dat nog wel toepasselijk. Een encyclopedie is namelijk niet noodzakelijk een verzameling van (absolute) antwoorden; je zou haar ook kunnen zien als een platform voor alle mogelijke vragen – vragen bij onze kennis van de wereld en, niet het minst, vragen bij de encyclopedie zelf. Zou het niet spannend zijn om van deze Digitale Encyclopedie een instrument te maken dat zijn eigen vanzelfsprekendheid in twijfel trekt – of zijn schijnbare wetenschappelijke almacht toch op zijn minst nu en dan duchtig poogt te problematiseren?
De redactie dankt bij voorbaat de scherpzinnige geesten die haar bijstaan in de zoektocht naar wat een nagel is en wat niet.
Bibliografie
M. Beyen, Een uitdijend verhaal. De historiografie van de Vlaamse beweging, 1995-2005, in: WT, jg. 55, 2005, bijzonder nummer, pp. 19-33
Br. De Wever, ‘The Flemish movement and
Flemish nationalism’, in: Studies on National Movements, vol. 1, 2013, pp. 50-80. [http://snm.nise.eu/index.php/studies/article/view/0104a/3]
J. Tollebeek, Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, in: NEVB, Tielt, 1998. [https://nevb.be/wiki/Encyclopedie_van_de_Vlaamse_Be-
weging_(EVB)]
W. Vens e.a., Olivier Vanneste en West-Vlaanderen, Tielt, 1997
G. Vasilev, Methodological nationalism and the politics of history writing: how imaginary scholarship perpetuates the nation, in: Nations and Nationalism, vol. 25, pt. 2, April 2019, pp. 499-523.
