Dit digitale naslagwerk bouwt voort op twee monumentale papieren voorgangers: de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (EVB) (1973-1975) en de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (NEVB) (1998). Beide edities hebben vanwege hun nauwelijks te overschatten belang voor de geschiedenis van de Vlaamse beweging – als bron én als ‘actor’ – zelf een lemma in deze encyclopedie gekregen.
De NEVB presenteerde zich zelfbewust aan de lezer als een nieuwe encyclopedie. Niet alleen bestond dit driedelige naslagwerk uit een groot aantal nieuwe of ingrijpend herwerkte artikelen, de redactie en de meeste auteurs benaderden het onderwerp ook op een andere manier. In de kwarteeuw na het verschijnen van de eerste editie had het historisch onderzoek naar de Vlaamse beweging een proces van verwetenschappelijking en professionalisering doorgemaakt, een ontwikkeling die de eerste encyclopedie als wetenschappelijk pionierswerk mee mogelijk had gemaakt. Waar de EVB echter kwaliteitsvolle geschiedschrijving wilde verzoenen met een uitgesproken Vlaamsgezind engagement, koos haar opvolger voor kritische distantie.
Voor deze derde en digitale editie liggen de verhoudingen anders. Als standaardwerk doorstaat de NEVB vandaag nog steeds op vele vlakken de toets der kritiek. Aan het begin van dit encyclopedische project werd dan ook besloten om de editie van 1998 zoveel mogelijk als uitgangspunt te nemen, maar waar nodig ook aan te vullen of te corrigeren. Deze digitale Encyclopedie draagt dan ook op allerlei manieren de sporen van intellectuele, maatschappelijke en historiografische vernieuwing en verandering.
Continuïteit en vernieuwing
De in totaal 3672 artikelen van de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging werden voor deze editie gereviseerd en aangevuld met heel wat nieuwe trefwoorden. Van de NEVB-teksten werden er vele ingrijpend herwerkt en aangevuld. Maar er waren ook NEVB-lemma’s die naar het oordeel van auteur en redactie weinig of geen aanpassingen behoefden (of alleen een stilistische revisie). Sommige teksten uit de editie van 1998 werden vooralsnog niet nagekeken en van een eventuele actualisering voorzien. Permanente actualisering op basis van nieuw onderzoek is een prioritair doel van de Encyclopedie.
Naar analogie met de NEVB bevat deze encyclopedie niet alleen specifieke lemma’s over personen, organisaties, gebeurtenissen en publicaties, maar ook langere, essayistische teksten, die gewijd zijn aan centrale thema’s als ‘Economie’, ‘Literatuur’ en ‘Staatshervorming’. Ze zijn een portaal tot de complexe geschiedenis van de Vlaamse beweging. Ook de omkadering en werkwijze van de NEVB werden overgenomen: de tienkoppige kernredactie die als superviserend orgaan over de wetenschappelijke kwaliteit van het project waakt, de grote lijnen uitzet en de revisie van de teksten mee in goede banen leidt; de bureauredactie als spil, die instaat voor coördinatie, administratie en redactie; en een ruimere groep van adviseurs die de redactie bijstaat met inhoudelijke suggesties en ingezet wordt in het reviewproces.
Daarnaast kon deze encyclopedie net zoals haar voorganger bogen op honderden auteurs, waaronder een ‘taskforce’ van auteurs die vele tientallen lemma’s opnamen. Tot de auteursgroep behoren zowel NEVB-auteurs als nieuwe medewerkers. Voor de actualisering van reeds bestaande lemma’s werd in de regel eerst de NEVB-auteur gevraagd, al werd soms ook de voorkeur gegeven aan nieuwe onderzoekers die vernieuwende onderzoeksresultaten konden voorleggen. Bij ieder lemma is de redactiegeschiedenis van de tekst, met een correcte vermelding van de vorige auteur(s), zichtbaar én kan de lezer bovendien de vorige versie(s) raadplegen in PDF-formaat. De redactie heeft ernaar gestreefd om in principe afstand te bewaren tussen de actoren die in dit naslagwerk worden behandeld en de auteurs die eraan hebben meegewerkt. Het review- en redactieproces moet de kritisch-wetenschappelijke kwaliteit van de teksten garanderen.
Een grote vernieuwing ten opzichte van de vorige edities is natuurlijk het digitale karakter van deze encyclopedie, een vernieuwing die niet zonder complicaties was en is: de redactie moest een vertaalslag maken van voor het papier geschreven teksten naar online-artikelen die zich tot een andere manier van lezen verhouden en een gevarieerder doelpubliek moeten bedienen: van onderzoekers en journalisten, over docenten en studenten, tot de ‘casual user’. Nogal wat NEVB-overzichtsartikelen – die in sommige gevallen de omvang en allure van heuse monografieën hebben – werden ingrijpend verkort. Om het gebruiksgemak te vergroten werden alle lemma’s van een korte inleiding en, vanaf een zekere lengte, van tussentitels voorzien. Een onmiskenbaar voordeel van het digitale medium is de mogelijkheid om dit ‘nieuwe’ naslagwerk in principe eindeloos aan te vullen, bij te werken en te corrigeren. Het werk aan de Encyclopedie houdt dan ook niet op bij de publicatie. Ook in de volgende jaren zal dit naslagwerk op regelmatige basis worden aangevuld en verbeterd. Lezers kunnen zelf dergelijke actualiseringen voorstellen aan de redactie. Een andere meerwaarde is de mogelijkheid om deze online-encyclopedie rijkelijk te illustreren.
Behalve mogelijkheden brengt het digitale medium ook nieuwe uitdagingen met zich mee. Het is een voortdurende evenwichtsoefening gebleken om de historische grondigheid en diepgang van de NEVB te verzoenen met de bondigheid en laagdrempeligheid die tegemoetkomen aan de digitale leeservaring. Alvast een deel van de overzichtsartikelen werd daarom voorzien van een korte versie, die de lezer in een notendop vertrouwd maakt met de grote lijnen. Om op termijn ook een internationaal publiek van geïnteresseerden in de Vlaamse beweging te bereiken en daarmee in een hardnekkige leemte te voorzien, zullen deze korte versies in een volgend stadium van het project bovendien naar het Engels en het Frans worden vertaald. Een andere uitdaging was al bij de NEVB aan de orde, maar wordt bij een digitaal naslagwerk op de spits gedreven. Ze betreft de spanning tussen, enerzijds, het historische karakter van deze encyclopedie en de temporele afstand die vereist is om uitspraken te doen over het verleden en, anderzijds, de ambitie om de actualiteit zo dicht mogelijk te naderen en een geschiedenis die zich vandaag aan het ontwikkelen is te beschrijven. Naar analogie met de NEVB werden ook personen opgenomen die vandaag nog actief zijn. In de meeste van dergelijke gevallen werd geopteerd voor een korte en feitelijke levensbeschrijving.
Ook wat deze nieuwe lemma’s betreft, vormt de digitale Encyclopedie veeleer een work in progress dan een afgesloten geheel. De groep recentere figuren en verenigingen die al in de encyclopedie werd opgenomen zal in de volgende jaren stelselmatig worden uitgebreid. De grote uitdaging daarbij is een evenwichtige samenstelling van de trefwoorden op grond van gedegen selectiecriteria. Geheel solide en van willekeur gespeend, zijn dergelijke criteria nooit. Bovendien wordt de selectie nog bemoeilijkt door hoe Vlaanderen en de Vlaamse beweging de voorbije decennia zijn geëvolueerd: het klassieke streven naar taalrechten en emancipatie heeft – mede als gevolg van zijn eigen succes – plaatsgemaakt voor enerzijds vagere, ‘banale’ vormen van nationaal besef en anderzijds een politiek nationalisme dat zich in grote mate van het oude flamingantisme heeft losgezongen. De redactie heeft zich daarom steeds laten leiden door de allerminst vanzelfsprekende vraag of een persoon, organisatie, gebeurtenis of publicatie direct relevant is (geweest) voor de Vlaamse beweging, gedefinieerd als een breed en dynamisch debat over taal, natie en ontwikkeling, waarin erg uiteenlopende figuren en groepen stelling hebben genomen. Die meerstemmigheid zichtbaar maken vormt mee het opzet van deze Encyclopedie (zie Concept).