Zwarte Zondag

Historische context

De federale verkiezingen van 24 november 1991 vonden plaats in een erg bewogen politieke context. Tegen de achtergrond van grote internationale veranderingen, waaronder de recente val van de Berlijnse Muur en de ondertekening van de Schengenverdragen, droegen diverse gebeurtenissen binnen België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer bij aan een algemeen klimaat van politiek wantrouwen en conflict.

De mini-koningskwestie van maart 1990, waarbij koning Boudewijn van Saksen-Coburg, Boudewijn I
Boudewijn (1930-1993) moest als gevolg van de koningskwestie op jonge leeftijd en onvoorbereid zijn vader opvolgen. Zijn koningschap werd getekend door de Congolese dekolonisatie, staatsh... Lees meer de abortuswet weigerde te ondertekenen, zat nog fris in ieders geheugen toen minister van Staat André Cools in de zomer van 1991 (18 juli) in Luik op straat werd doodgeschoten. Na drie jaar besturen ging de regering- Martens Martens, Wilfried
Lees meer VIII in oktober op spectaculaire wijze ten onder aan communautaire conflicten over de wapenexport en de overheveling van het kijk- en luistergeld. Toen de spanningen over de wapenuitvoer hoog opliepen, dreigde vicepremier Philippe Moureaux (Parti Socialiste, PS) ermee ‘de communautaire atoombom’ te gebruiken. Het dossier leidde tot het vertrek van de ministers van de Volksunie (VU) Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer , die samen met de bredere Vlaamse beweging al langer geënerveerd waren over de aanslepende discussie over de derde fase van de staatshervorming Staatshervorming
Tussen 1970 en vandaag werden zes staatshervormingen doorgevoerd die België omvormden van een unitaire in een federale staat met drie gewesten, het Vlaamse, het Waalse en het Brussels Hoo... Lees meer .

Na de val van wat de laatste regering van Wilfried Martens ( Christelijke Volkspartij, CVP Christelijke Volkspartij
Lees meer ) zou blijken te zijn, werden de verkiezingen ongeveer twee maanden vervroegd (de initieel voorziene datum was 19 januari 1992). In de directe aanloop naar de stembusslag werd de antipolitieke sfeer verder aangescherpt door de arrestatie van een voormalig kabinetsadviseur van Mark Eyskens Eyskens, Mark
Mark Eyskens (1933) was een Belgisch academicus verbonden aan de KU Leuven en politicus binnen de Christelijke Volkspartij (CVP). Net als zijn vader, Gaston Eyskens, bekleedde hij het amb... Lees meer (tien dagen voor de verkiezingen) en door het nieuws dat Jean-Pierre van Rossem (ROSSEM) van oplichting werd beschuldigd en in de gevangenis belandde (vier dagen voor de verkiezingen).

Aanloop en campagne

De campagne werd al maanden voor de stembusgang afgetrapt. In Het Vlaams Blok doorgelicht beschrijven de onderzoekers Maarten van Craen en Marc Swyngedouw de betoging tegen het ‘vreemdelingenprobleem’ in Borgerhout op 23 februari als het echte startschot. De manifestatie was illustratief voor de groeiende prominentie van migratie Migratie
Lees meer - en integratievraagstukken. In de loop van het jaar werd felle kritiek geuit op Koninklijk Commissaris voor het Migrantenbeleid Paula d'Hondt. D’Hondt was in 1989 (in allerijl) aangesteld om de problemen rond migranten te onderzoeken, nadat het Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer sterk was gegroeid bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1988. Gedurende twee jaar werd ze tijdens elk werkbezoek onthaald op protest van onder meer VB- en Voorpost Voorpost
Voorpost is een Vlaams-Nederlandse uiterst-rechtse actiegroep, opgericht in 1976 door Luc Vermeulen. Met straatacties in Vlaanderen en Nederland strijdt Voorpost vooral tegen België en m... Lees meer -leden.

Anderen, waaronder Hugo de Ridder in zijn werk Vijftig jaar stemmenmakerij, situeren de aftrap van de campagne iets later. In april 1991 werd bekend dat premier Martens het kiesarrondissement Gent-Eeklo zou inruilen voor het lijsttrekkerschap in Brussel-Halle-Vilvoorde, waarop aan Franstalige zijde werd gewezen op de Marsen op Brussel Marsen op Brussel
De Mars(en) op Brussel waren twee flamingantische massabetogingen die in Brussel op 22 oktober 1961 en 14 oktober 1962 werden georganiseerd. Lees meer – twee flamingantische massabetogingen in de jaren 1960 – en de leidende rol die de jonge Martens daarbij had gespeeld. Ook in Vlaanderen lokte deze zet reacties uit. Zo verspreidde de Vlaamse Volksbeweging Vlaamse Volksbeweging
De Vlaamse Volksbeweging (VVB) was een Vlaams-nationalistische drukkingsgroep, die werd opgericht in 1952 en tot het begin van de jaren 1970 een breder publiek mobiliseerde voor Vlaamsge... Lees meer in Vlaams-Brabant 100.000 pamfletten met een heldere boodschap: ‘Wij willen Wilfried weg’. Ondertussen zorgde de afloop van het wapenexport-dossier voor openlijk triomfalisme aan Waalse zijde. PS-voorzitter Guy Spitaels riep vernederend uit: ‘De Vlaamse leeuw brult maar heeft geen tanden’.

Anders dan voorheen zette het Vlaams Blok in die context volop in op een grootschalige en eenvormige campagne, die een stuk professioneler en duurder was dan eerdere edities (kopstukken Filip Dewinter Dewinter, Filip
Filip Dewinter (1962) is een Vlaams-nationalistisch politicus voor het Vlaams Belang (tot 2004: Vlaams Blok). Lees meer en Karim van Overmeire Van Overmeire, Karim
Karim van Overmeire (1964) is een politicus die voor Vlaams Blok/Vlaams Belang en de Nieuw-Vlaamse Alliantie meerdere mandaten uitoefende. Lees meer spraken over een prijskaartje van circa 400.000 euro). Als centraal beeld werd gekozen voor twee bokshandschoenen en de slogans ‘Uit zelfverdediging’ en ‘Eigen volk eerst’. De campagne zou iconisch worden en tot het collectieve geheugen gaan behoren. Bij de organisatie van verkiezingsmeetings bleef de partij botsen op praktische drempels. Uit vrees voor geweld of een ‘VB-etiket’ kozen zaaleigenaars vaak eieren voor hun geld, terwijl burgemeesters diverse manifestaties verboden. Bij verschillende bijeenkomsten kwam het immers tot gevechten tussen Vlaams Blokkers, extreemlinkse “antifascisten” of de politie. Bovendien zagen diverse tegenstanders en commentatoren in de harde stijl, beelden en boodschap van de VB-campagne een echo van de propaganda uit de jaren 1930. Dit beeld werd later nog versterkt, bijvoorbeeld toen de partij in 1994 bezems gebruikte om de ‘grote kuis’ te symboliseren – een recyclage van de campagne van het fascistische en collaborerende Rex Rex
Rex was een Belgische politieke partij (1935-1940) en een collaboratiebeweging in Franstalig België (1940-1944). Lees meer van Léon Degrelle Degrelle, Léon
Léon Degrelle (1906-1994) was de leider van Rex, initieel een Belgische, extreemrechtse nationalistische beweging, nadien omgevormd tot partij, die na 1936 radicaliseerde in fascistische ... Lees meer .

De VB-campagne van 1991 stond in elk geval in schril contrast met de eerder klassieke strijd onder de traditionele partijen. Aan Vlaamse zijde beklemtoonden zij vooral hun bestuurservaring of klassieke stokpaardjes. De CVP pakte uit met de termen ‘Zekerheid’ (Wilfried Martens) en ‘Regeringsbouwer’ ( Jean-Luc Dehaene Dehaene, Jean-Luc
Lees meer ), terwijl de Socialistische Partij (SP) Vooruit
Lees meer opviel met de slogan ‘De mensen willen gezond verstand’. De liberale Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) Partij voor Vrijheid en Vooruitgang
Lees meer zette dan weer in op een klassiek liberaal dossier: ‘“Onze kinderen vergeven ons nooit 8.000 miljard staatsschuld”’.

De positie en positionering van het Vlaams Blok kan niet los worden gezien van de bezorgdheid over het migratiethema. De bokshandschoen en bijhorende slogan alludeerden er duidelijk op, en het beëindigen en omkeren van de immigratiestroom vormde één van de vijf prioriteiten van het Vlaams Blok-verkiezingsprogramma van 1991. Andere speerpunten waren de Vlaamse onafhankelijkheid, de rol van het traditionele gezin, de aanpak van criminaliteit en de aanpak van politieke corruptie (‘politiek banditisme’). Eerder dan uitsluitend op het migratiethema te focussen, speelde de partij in haar campagne (via diverse thema’s) vooral sterk in op antipolitieke gevoelens. Hugo de Ridder stelt in Vijftig jaar stemmenmakerij: ‘Voorzitter Karel Dillen Dillen, Karel
Karel Dillen (1925-2007) was, na een aanloop als radicaal Vlaams-nationalistisch spreker en publicist, de oprichter en eerste volksvertegenwoordiger van het Vlaams Blok. Hij zetelde in de... Lees meer (…) poneerde dat zijn partij vooral de spreekbuis wilde zijn van de burger die zich machteloos voelde tegenover ‘de politieke maffia’. Over de ‘begeleide terugkeer’ van niet-Europese vreemdelingen kon je iets lezen in de kleine lettertjes van het programma.’ Die lezing is (te) kort door de bocht geformuleerd, maar benadrukt terecht hoe belangrijk de ‘antipolitiek’ is om 24 november 1991 te begrijpen. In een eerste reactie op de verkiezingsavond leek VB-kopstuk Gerolf Annemans Annemans, Gerolf
Gerolf Annemans (1958) is een advocaat en de langst dienende volksvertegenwoordiger van het Vlaams Blok (sinds 2004: Vlaams Belang). Van 2012 tot 2014 was hij voorzitter van de partij. ... Lees meer de uitslag op een gelijkaardige manier te interpreteren: ‘Men wil verandering en wil op een andere manier aan politiek doen. Dit wordt vanavond bevestigd.’

Resultaten

Zwarte zondag betekende de electorale doorbraak van het Vlaams Blok ten koste van de traditionele partijen. De partij behaalde 10,3% in Vlaanderen (tegenover 3,0% in 1987), twaalf zetels in de Kamer (tegenover twee) en vijf zetels in de Senaat (tegenover één). Het VB werd de grootste partij in het kiesarrondissement Antwerpen (20,7%) en werd in de Kamer zelfs twee zetels groter dan de Volksunie, waarop ze jarenlang had ingebeukt. De partij maakte voordien vooral in Antwerpen opgang, met de gemeenteraadsverkiezingen van 1988 als vermeldenswaardig hoogtepunt. Nadat het VB toen 17,7% van de Antwerpse kiezers wist te overtuigen, kopte De Morgen De Morgen
De in 1978 opgerichte krant De Morgen evolueerde van een socialistisch naar een algemeen informatief dagblad. Lees meer al ‘ZWARTE ZONDAG IN ANTWERPEN’. Drie jaar later werd die term een waar begrip, toen de partij op de ‘echte’ zwarte zondag doorbrak in heel Vlaanderen. Vanuit zijn cel vernam Jean-Pierre van Rossem dat ook zijn partij een onverwacht sterk resultaat behaalde (drie zetels in de Kamer, één in de Senaat), wat het idee van een signaal van ongenoegen verder versterkte. De regeringspartijen verloren samen twintig Kamerzetels en meer dan 600.000 stemmen. De uitslag kwam als een donderslag bij heldere hemel. Geen enkele peiling had de electorale kracht van het Vlaams Blok correct ingeschat. Opiniepeilers voorspelden vooral een overwinning voor de liberale oppositie en stemmenverlies voor de regeringspartijen CVP en PS. Ook voor het VB zelf was een overwinning van die omvang eerder onverwacht. Vooraf had voorzitter Dillen gerekend op ‘slechts’ vier Kamerzetels (een verdubbeling ten aanzien van 1987).

Impact en nasleep

Zwarte zondag joeg een politieke schokgolf door het land. De overwinning van het VB werd niet zozeer gezien als een communautair of separatistisch signaal, maar als een politieke middenvinger. De uitslag beroerde niet alleen het middenveld en vele burgers (diverse betogingen lokten duizenden manifestanten), maar zorgde ook voor ongerustheid bij de andere partijen. Hoewel de uitgebleven triomf van de liberale oppositie initieel voor enige ‘opluchting’ zorgde bij de rooms-rode regeringspartijen, domineerde vooral de ontsteltenis. Diverse kopstukken, waaronder Hugo Schiltz Schiltz, Hugo
Hugo Schiltz (1927-2006) was een advocaat en politicus voor de Volksunie. Hij zetelde in de Antwerpse gemeenteraad, de Kamer en maakte deel uit van een Vlaamse Regering. Hij zetelde in he... Lees meer (VU) en Louis Tobback (SP), legden een expliciete link met de jaren 1930 en de opkomst van het nazisme. Laatstgenoemde sprak over ‘een verkiezing en een stemming tegen de democratie.’ Staatssecretaris Miet Smet (CVP) stelde onomwonden: ‘Men zegt altijd dat de kiezer gelijk heeft. Wel, in dit geval heeft men geen gelijk.’

Voor het eerst werd de naoorlogse politieke klasse op harde wijze geconfronteerd met de vaststelling dat ze de voeling met (een groot deel van) het electoraat was kwijtgeraakt. De vastgestelde ‘kloof’ met de burger zou de volgende decennia een vast begrip worden in politieke debatten en aanleiding geven tot diverse initiatieven inzake politieke integriteit en vertegenwoordiging. Evengoed nam de politieke prominentie van het migratiethema verder toe. Onder druk van een oprukkend Vlaams Blok zouden diverse partijen doorheen de jaren expliciet kiezen voor een strenger migratie – en integratiebeleid.

De impact van zwarte zondag ging verder. Het VB werd door haar tegenstrevers echter niet erkend als een ‘partij als alle andere’. Velen beschouwden het Blok als een gevaar voor de liberaal-democratische rechtstaat. Deze bezorgdheid mondde – in combinatie met andere overwegingen – uit in diverse initiatieven. Een ervan was de installatie van het ‘cordon sanitaire’, een term die al in 1989 was gelanceerd door journalist Hugo Gijsels. Als directe reactie op zwarte zondag werd op 19 november 1992 een resolutie goedgekeurd in de Vlaams Raad Vlaams Parlement
Het Vlaams Parlement is de parlementaire vergadering van de Vlaamse deelstaat in het federale België. Zijn geschiedenis kent drie grote fasen: de periode van de Cultuurraad voor de Neder... Lees meer , waarin het ondertussen bekendgemaakte 70-puntenplan van het Vlaams Blok strijdig werd verklaard met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en waarin alle andere Vlaamse partijen zich ertoe verbonden om geen bestuursakkoorden met het VB te sluiten. Eerdere pogingen om een soortgelijk ‘cordon’ te installeren (in 1989 en 1991) liepen steeds stuk. Het momentum van zwarte zondag bracht daar verandering in en het resulterende cordon heeft sindsdien een onmiskenbare invloed gehad op de Belgische politiek.

Daarnaast werd in maart 1995 een wet aangenomen die de ontkenning, het bagatelliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de Holocaust strafbaar stelt. Daarmee voorzag men in een aanvulling op de reeds bestaande wet van 30 juli 1981, die elke uitdrukking van racisme Racisme
Lees meer , religieuze onverdraagzaamheid, antisemitisme Antisemitisme
Lees meer en xenofobie strafbaar maakt. Andere initiatieven, zoals het wetsvoorstel dat de PS in 1995 indiende om de overheidsdotatie aan het VB in te houden, zijn tekenend voor de tijdsgeest, maar werden nooit gerealiseerd.

De stembusslag van 1991 had ook andere directe gevolgen voor het Vlaams Blok. De eclatante overwinning bezorgde de partij een financiële injectie. Het liet het VB toe om haar structuren uit te bouwen en te professionaliseren. De ploeg van vrijwilligers waarop het Blok tot dan vooral steunde, kon zo worden aangevuld met een sterk georganiseerd partijapparaat. Daarmee werd ook bijgedragen aan haar verdere successen. Zwarte zondag was immers een politiek kantelmoment, maar geen electoraal hoogtepunt. Op electoraal vlak was het slechts de eerste van vele bovenlokale zwarte zondagen. Met uitzondering van de verkiezingen van 2014 behaalde het VB bij elke federale en Vlaamse stembusslag sinds 1991 een sterker resultaat dan toen.

De doorbraak van het VB zou het Vlaamse partijlandschap voorgoed veranderen. Keer op keer toonde het Vlaams Blok – later Vlaams Belang – zich als een vaste waarde. Toch zou geen van de latere overwinningen een gelijkaardige consternatie weten op te wekken als de doorbraak van de partij in 1991. Hoewel het VB zelf nooit werd aanvaard door (de meeste van) haar tegenstrevers, ruimde het ongeloof waarmee de uitslag van zwarte zondag werd onthaald stilaan plaats voor gewenning.