De Vlaamsche Stem (1915-1916)

De beginperiode

Op 1 februari 1915 stichtten Vlaamsgezinden in Nederland het dagblad De Vlaamsche Stem, met als ondertitel ‘Algemeen Belgisch Dagblad’. Het blad verscheen in Amsterdam. Zeer waarschijnlijk was de stichting het gevolg van het feit dat de Vlaamsgezinden in Nederland de nood voelden aan een eigen, Nederlandstalig dagblad; er verschenen al Franstalig-Belgische kranten in Nederland vanaf oktober 1914. Andere oorzaken waren het feit dat de Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer vanaf nieuwjaar 1915 zichtbaar werd en dat de oorlogstoestand bleef aanslepen. Het dagblad was pluralistisch van opzet en had bij zijn stichting Albéric Deswarte Deswarte, Albéric
Albéric Deswarte (1875-1928) was een radicaal Vlaamsgezinde socialistische politicus, die onder andere ijverde voor Nederlandstalig hoger onderwijs. Tijdens de Eerste Wereldoorlog schippe... Lees meer als hoofdredacteur. Leden van de ‘opstelraad’ waren de letterkundigen René de Clercq De Clercq, René
Lees meer , André de Ridder De Ridder, André
André de Ridder (1888-1961) was hoogleraar statistiek en financiële wetenschappen, romanschrijver en een invloedrijk kunstcriticus en -promotor. Lees meer , de juristen Jan Eggen en – tot 26 februari 1915 – Lodewijk Dosfel Dosfel, Lodewijk
Lodewijk Dosfel (1881–1925) was een jurist die in de Vlaamse beweging bekendheid verwierf door zijn engagement in de Vlaamse katholieke studentenbeweging en in de campagne voor Vlaamse ta... Lees meer . Voorts beschikte het dagblad ook over een aantal losse medewerkers, zoals de literator Cyriel Buysse Buysse, Cyriel
Cyriel Buysse (1859-1932) was een invloedrijk auteur van naturalistische romans en toneelstukken. Lees meer , de journalist Johan Demaegt en de katholieke volksvertegenwoordiger Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer .

Het dagblad stelde zich Belgisch-patriottisch en anti-Duits op. Maar er sijpelde toch een ideologische contaminatie van de Flamenpolitik in het bezette land door. Hier en daar werd immers de door de Duitse bezetter gefabriceerde ‘anti-Vlaamse campagne’ voor waar aangenomen, werd het optreden van de activist August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer geloofd en werden zogenaamd ‘ franskiljonse Franskiljon
'Franskiljon' is in het traditionele flamingantische discours de benaming van een voorstander en bevorderaar van de verfransing in Vlaanderen. Het begrip kenmerkt iemand die overtuigd is ... Lees meer ’ (maar in werkelijkheid Duitse) pamfletten gepubliceerd. Over het algemeen werd het belang van de activisten Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer geminimaliseerd. Wel bestreed De Vlaamsche Stem consequent het optreden van de radicaal-activistische Vlaamsche Post De Vlaamsche Post
Lees meer . Op het gevaar van Flamenpolitik en activisme wezen slechts enkele individuele medewerkers, zoals Julius Hoste jr. Hoste, Julius (jr.)
Julius Hoste jr. (1884-1954) was een Vlaamsgezinde liberaal die actief was in de pers en de politiek. Hij behoort tot de kopstukken van de Vlaamse beweging. Lees meer en oud- daensist Daensistische beweging
Daensistische beweging is de verzamelnaam voor een geheel van feiten, opvattingen, organisaties, personen en strijdmiddelen die tijdens de late 19de en de vroege 20ste eeuw een onderdeel... Lees meer Léonce du Catillon Du Castillon, Léonce
Léonce du Castillon (1869-1941) engageerde zich als sociaal voelende Vlaamsgezinde gedurende een aantal decennia in het daensisme, waarvan hij zich na 1900 echter geleidelijk verwijderde.... Lees meer .

Sporadisch rezen er over de taalkwestie spanningen met het Franstalige dagblad L’Echo Belge. Gevoegd bij de overprikkeling die het gevolg was van het feit dat sommige medewerkers en redacteurs van De Vlaamsche Stem aan de ‘anti-Vlaamse campagne’ hechtten, werd zo allicht hun patriottisme ondermijnd. Dat gold zeker voor De Clercq en Antoon Jacob Jacob, Antoon
Antoon Jacob (1889-1947) was een atheneumleraar en later hoogleraar in Hamburg en Gent. Hij was actief bij activistische tijdschriften, nadien in de amnestiebeweging en later de culturele... Lees meer die al in april 1915 op de rand van de Godsvrede Godsvrede
Godsvrede is een middeleeuws begrip dat een schorsing van de vijandelijkheden tussen verschillende partijen inhoudt. In de geschiedenis van de Vlaamse beweging werd het begrip op verschil... Lees meer balanceerden. Ook Deswarte was ideologisch onstandvastig, zoals blijkt uit zijn contacten met de Gentse en activistische groep Jong-Vlaanderen Jong-Vlaanderen (1914-1918)
Jong-Vlaanderen (1914-1918) was een in Gent opgerichte activistische drukkingsgroep, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een radicaal Vlaams-nationalistisch en anti-Belgisch politiek progr... Lees meer in januari 1915. Bovendien was het dagblad een verlieslatende onderneming geworden. Het kapitaal was op 22 maart 1915 ondergebracht in een vennootschap ‘De Vlaamsche Stem’. Maar van de honderd aandelen (5000 gulden) waren er slechts 40 geplaatst. De toestand werd ook voor de buitenwereld merkbaar. Vanaf 23 juni verscheen het dagblad nog maar zesmaal per week en op twee bladzijden, in plaats van zevenmaal op vier. Dat het zover was kunnen komen had te maken met het feit dat de meeste Vlaamse uitwijkelingen Nederlandse dagbladen lazen in plaats van een krant die vooral een intellectuele doelgroep aansprak en overigens, in tegenstelling tot de rest van de Belgische vluchtelingenpers, niet op de Duitsers schold. Wel werd De Vlaamsche Stem door de Belgische regering gesteund. Die betaalde Du Catillon als voltijds medewerker, maar blijkbaar volstond die steun niet.

Het ingrijpen van de Duitse legatie

De Duitse legatie in Den Haag had al vroeg weet gekregen van de precaire situatie waarin het Vlaamsgezind dagblad zich bevond en zag een kans om in de Belgisch-loyale Vlaamse beweging te infiltreren. In april 1915 was de pan-Germanist Richard von Kühlmann Von Kühlmann, Richard
Richard von Kühlmann (1873-1948) was van 1915 tot 1916 de Duitse gezant in Nederland. Als dusdanig was hij cruciaal voor de ontwikkeling van een systematische Duitse Flamenpolitik. ... Lees meer de keizerlijke gezant in Nederland geworden en een maand later werd aan het gezantschap een Hilfsstelle gehecht onder leiding van Friedrich Wichert Wichert, Friedrich
Friedrich (Fritz) Wichert (1878-1951) was een Duitse kunsthistoricus die tijdens de Eerste Wereldoorlog als diplomaat in Den Haag een belangrijke rol speelde bij het ontwikkelen van de Du... Lees meer kwam te staan, een met een Nederlandse gehuwde kunsthistoricus uit Mannheim. Nadat de Groot-Nederlander Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer Frederic Carel Gerretson Gerretson, Frederik C.
Frederik Carel Gerretson (1884–1958) was een Nederlandse historicus, zakenman en politicus, die vanuit zijn Groot-Nederlandse overtuiging het Vlaams-nationalisme trachtte te beïnvloeden.... Lees meer in contact getreden was met de Duitse legatie werd een plan tot overname van het dagblad opgesteld. Op 18 mei 1915 verwierf Gerretson met Duits geld een meerderheid van de aandelen. Die werden verdeeld over rechtstreeks door Wichert gecontroleerde ‘vertrouwenspersonen’.

Na de overname liet Gerretson een raad van commissarissen oprichten waarover hij de controle uitoefende. Aan de eigendomsoverdracht werd een pro-Duitse koerswijziging gekoppeld en dus liet Gerretson Deswarte samen met hem een nieuw programma op papier zetten. Er mocht niet meer over de ‘onbewezen’ Duitse gruwelen in België bericht worden en de aanvallen op Duitsland in het blad moest gestopt, minstens gematigd, worden. Het einddoel was de anti-Duitse strekking om te zetten in een anti-Britse en anti-Franse toon. Ten tweede mocht De Vlaamsche Post niet meer aangevallen worden. Integendeel, het programma van het dagblad moest geleidelijk in de richting van dat van het Gentse blad evolueren, zonder evenwel openlijk anti-Belgisch te zijn. Voorts moest de Vlaamsgezinde zaak losgekoppeld worden van die van de geallieerden. Sterker nog: de Vlamingen mochten slechts voorwaardelijk loyaal zijn aan België. Kortom, alleen wanneer de Belgische regering zogenaamd Vlaamsgezinde eisen – zoals zelfbestuur – inwilligde, mocht deze loyauteit gelden. Dat was wat aan de buitenwereld moest worden verkondigd worden, want in werkelijkheid, zo stelde Gerretson, was die retoriek ‘bombast’ en was het echte doel de vernietiging van België.

De bocht van Deswarte en het ‘Bussumer telegram’

Eind juni 1915 werkte Deswarte, onder druk van Gerretson, in drie programma-artikels de nieuwe koers van De Vlaamsche Stem uit. In ‘Spreken is Plicht’ benadrukte hij dat men moest spreken ten voordele van een hersteld België als federatie van twee autonome delen. Anderen,  zoals de Alduitsers, zo luidde zijn argument, spraken immers ook. De Godsvrede moest dus doorbroken worden. De ‘Diagnosis’ van Deswarte was dat het ‘unitaristisch centralisatiestelsel’ een verzwakking voor België was. De taalstrijd was, zo beweerde hij, ontaard in een ‘rassengeschil […] een misselijke, onhoudbare atmosfeer, waarin de patiënt tevergeefs hijgt naar een radicaal ingrijpen’. ‘Het Redmiddel’, ten slotte, was de vervanging van het ‘staatsunitarisme’ door het ‘volksdualisme’. Deswarte noemde dit ‘dubbel zelfbestuur’. Deze artikels zorgden vanzelfsprekend voor een toenadering tot de activistische pers in bezet België, die nu het optreden van De Vlaamsche Stem ging roemen.

Een volgende sleutelgebeurtenis was het 11 juli-feest te Bussum (zie Bussumer telegram Bussumer Telegram
Het Bussumer Telegram was een motie opgesteld door René de Clercq, gericht aan koning Albert I en verzonden op 11 juli 1915. Daarin werd aan de vorst gevraagd om ‘Vlaanderens volkomen gee... Lees meer ). Dat was, naar Wichert rapporteerde, door de redactie van De Vlaamsche Stem, de Utrechtse afdeling van het Algemeen-Nederlands Verbond Algemeen-Nederlands Verbond
Het Algemeen-Nederlands Verbond (ANV) werd in 1895 opgericht. Aanvankelijk behartigde het de belangen van de Nederlandse taal. Later en tot op de dag van vandaag ijvert het voor de brede ... Lees meer en ‘onze vertrouwensmannen’ op touw gezet. In naam van de redactie, van de afdeling en de aanwezigen werd een telegram naar Koning Albert I van Saksen-Coburg, Albert I
Koning Albert I (1875-1934) werd aan de vooravond van en tijdens de Eerste Wereldoorlog geconfronteerd met een radicaliserende Vlaamse beweging. De communautaire kwestie groeide daardoor ... Lees meer gestuurd. De vorst werd gevraagd om ‘in zijn wijs beleid het zelfstandige Vlaanderen in het onafhankelijke België te vrijwaren’. De Koning antwoordde dat ’s lands overheden alle maatregelen zouden nemen om de verzuchtingen en belangen van zijn volk te behartigen wanneer België zijn soevereiniteit herwonnen had. En hij besloot met een dringende oproep aan de Belgen om in hun houding tegenover de vijand geen ander doel na te streven dan de bevrijding van het grondgebied. Concreet betekende dat: de Godsvrede bewaren en deze zeker niet te verstoren door federalisme te eisen en de Belgische regering te vragen daarmee in te stemmen.

Wichert hechtte veel belang aan het succes van dit ‘anti-Belgische huldigingstelegram’. Volgens hem was het een, in vleiende vorm geschreven, ‘opstand-ultimatum’. Het is inderdaad duidelijk dat Koning en regering de wens nooit konden inwilligen. Het parlement, dat wetten stemt, komt in oorlogstijd niet samen. Stemde de Koning logischerwijze niet in met het telegram, dan wees hij ‘de Vlamingen’ af. En deed hij dat wel, dan nam de Belgische regeringspolitiek niet alleen de eis om zelfbestuur over maar ook de hele Duits-activistische politiek. Zowel Deswartes artikelenreeks als het telegram waren uitdrukkingen van de loyauteitstheorie van Gerretson. Ze misten hun uitwerking niet. De activisten en hun apologeten vertaalden in hun propaganda decennialang het koninklijk antwoord als: ‘Vecht en zwijgt!’.

Naar een breuk binnen de redactie

Begin juli 1915 gaven Deswarte en Jacob voor de redacteuren en mede­werkers aan De Vlaamsche Stem tekst en uitleg bij de ideologische omme­zwaai van het blad. Waar Jacob het ‘Belgische regime’ hekelde, benadrukte Deswarte dat men zich moest verdedigen tegen de ‘anti-Vlaamse uitlatin­gen’. Van Cauwelaert verdedigde de onvoorwaardelijke loyauteit aan België. Julius Hoste jr. was het met hem eens, De Clercq niet.

Op 31 juli kwam er een aanmaning bij deurwaardersexploot om vóór 16 augustus 1915 een algemene vergadering bijeen te roepen. Het programmapunt was: ‘ontslag van de beheerraad. Ontbinding der vennootschap’. De ondertekenaars waren Gerretson, Anton van Vessem Van Vessem, Anton
Anton van Vessem (1887-1966) was een Nederlands advocaat, politicus voor de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland en aanhanger van de Groot-Nederlandse gedachte. Lees meer (de secretaris van het Utrechtse Algemeen-Nederlands Verbond), De Clercq, Lucien Brulez Brulez, Lucien
Jurist Lucien Brulez (1891-1982) ijverde als student voor de vernederlandsing van het hoger onderwijs. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij docent aan de Vlaamsche Hogeschool. Ook was h... Lees meer en Johan Eggen. Volgens een latere getuigenis van André de Ridder De Ridder, André
André de Ridder (1888-1961) was hoogleraar statistiek en financiële wetenschappen, romanschrijver en een invloedrijk kunstcriticus en -promotor. Lees meer verscheen Gerretson op de vergadering van 16 augustus 1915 met ‘volkomen onbekende heren’. Dit waren de stromannen, die de meerderheid van de aandelen van De Vlaamsche Stem in handen hadden. De groep rond Van Cauwelaert en Hoste had ondertussen steun gekregen van fondsen van de Nederlandse Raad van Bijstand en van de Belgische minister van Kunsten en Wetenschappen Prosper Poullet Poullet, Prosper
Hoewel hij afkomstig was uit een Franstalig aristocratisch milieu, realiseerde de katholieke burggraaf Prosper Poullet (1886-1937) mee de eentaligheid van Vlaanderen en leidde hij de eers... Lees meer . Zij konden echter de meerderheid van de aandelen niet terugkopen.

Gerretson kon integendeel via zijn Duitse aandelen zorgen voor een afzetting van de redactie en een ontbinding van de vennootschap. Op 17 augustus 1915 reeds verscheen het persorgaan met een redactie bestaande uit De Clercq en Jacob. Zij werden gesteund door Brulez en Jozef de Cock De Cock, Jozef
Germanist Jozef de Cock (1877-1944) was hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven. Hij steunde openlijk de Vlaamse studenten. In 1915 pleitte hij voor administratieve scheiding, wa... Lees meer . Vanaf dan zou De Vlaamsche Stem tactisch wel nog Duitse hulp aan de Vlamingen afwijzen, maar de Godsvrede blijvend doorbreken. Er werd nu zelfbestuur voor Vlaanderen binnen België geëist van de Belgische regering. Indien die niet op die eis inging, moesten ‘de Vlamingen’ hun eisen kenbaar maken op een vredescongres.

De afwikkeling

In oktober 1915 werd De Clercq, die aan de Belgische school van Amsterdam lesgaf, als gevolg van zijn medewerking aan De Vlaamsche Stem uit zijn ambt ontheven. Jacob werd diezelfde maand uit de lijst van kandidaten voor het leraarschap aan de athenea geschrapt. Daarmee had het activisme zijn eerste martelaars. De operatie was een groot succes voor de Duits-Groot-Nederlandse werking. Opmerkelijk is dat op 4 oktober Von Kühlmann aan Berlijn meldde dat alle redacteuren, medewerkers, aandeelhouders en bestuurders van De Vlaamsche Stem dachten dat ze met een Nederlands-Vlaamse onderneming te maken hadden. Ze wisten dus niet (of wilden niet weten) dat het om een Duits dagblad ging.

De Belgisch-loyale Vlaamsgezinden bekwamen via de Belgische regering dat de Britse en de Franse censuur de invoer van De Vlaamsche Stem verbood. Deze loyalistische groep zette haar werk voort met de stichting van Vrij België Vrij België
Vrij België was een weekblad van de Belgisch loyale flamingantische vluchtelingenpers, uitgegeven in Den Haag (1915-1918), onder hoofdredactie van de katholiek Frans van Cauwelaert en de ... Lees meer , het weekblad van Van Cauwelaert en Hoste dat vanaf 27 augustus 1915 verscheen. Vanaf 15 september verscheen, ook in Den Haag, Het Belgisch Dagblad Het Belgisch Dagblad
Het Belgisch Dagblad (1915-1918) was een oorlogskrant voor Belgische vluchtelingen, die werd uitgegeven in 's-Gravenhage. Het blad vertolkte de Belgisch-nationalistische standpunten van d... Lees meer van Du Catillon.

Oktober 1915 was de laatste maal dat De Vlaamsche Stem een volledige maand verscheen. In november en december verscheen het nog twaalfmaal. In januari 1916, ten slotte, verscheen De Vlaamsche Stem nog dertien maal, tot de publicatie van het dagblad op 31 januari definitief gestaakt werd. De oplage van de ‘nieuwe’ Vlaamsche Stem was blijkbaar te gering. Dat kwam ook door Van Cauwelaert, door wiens actie, aldus Eggen, bijna alle abonnementen van het blad verloren gingen. De Duitse legatie draaide de geldkraan ook toe omdat De Clercq en Jacob hun handtekening hadden gezet onder het openlijk anti-Belgische programma van Jong-Vlaanderen. Dat werd in de herfst van 1915 in De Vlaamsche Post verkondigd. Onder die omstandigheden kon De Vlaamsche Stem moeilijk nog beweren niet anti-Belgisch te zijn. Bovendien verscheen er vanaf november 1915 (mogelijk met Duitse steun) het Groot-Nederlandse tijdschrift Dietsche Stemmen Dietsche Stemmen
Dietsche Stemmen was een Groot-Nederlands georiënteerd tijdschrift (1915-1918) dat het activisme steunde, een zelfstandig Vlaanderen nastreefde en Nederlandse ‘stamgenoten’ voor dit prog... Lees meer dat de koers van De Vlaamsche Stem voortzette.

Het grootste succes van de agitatie rond het dagblad door de Duitse legatie was dat de actie ertoe bijdroeg dat de Vlaamsgezinden in het neutrale Nederland blijvend verdeeld raakten. Ondanks zijn korte bestaan was de betekenis van het dagblad dus zonder meer groot.