Delwaide, Leo

De Limburgse notariszoon Leo Delwaide doorliep de humaniora in het Heilig Kruiscollege in Maaseik, dat toen al volledig vernederlandst was. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer rondde hij zijn middelbare studies af in het Bisschoppelijk College in het Nederlandse Weert, waar hij verbleef bij familie van zijn uit Nederlands Limburg afkomstige moeder. Daarna studeerde Delwaide achtereenvolgens aan de Rijksuniversiteit Utrecht en de Katholieke Universiteit Leuven, waar hij in 1921 promoveerde tot doctor in de rechten en licentiaat in het notariaat. Delwaide liep in Antwerpen eerst stage bij de Antwerpse advocaat en katholieke politicus Hector Lebon Lebon, Hector
De Vlaamsgezinde en maatschappelijk bewogen advocaat Hector Lebon (1863-1935) begon zijn politieke loopbaan in de daensistische beweging, maar stapte later over naar de katholieke partij.... Lees meer en vestigde zich er later zelf als advocaat.

Katholiek politicus

In Antwerpen engageerde Delwaide zich via zijn stagemeester in de plaatselijke afdeling van de katholieke partij Katholieke partij
De katholieke partij, later CVP (vanaf 1945) en CD&V (vanaf 2001) speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. De partij had een belangrijk aandeel in onder m... Lees meer , waarvan hij vanaf 1925 bestuurslid was. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1932 kandideerde hij met succes en belandde hij in de gemeenteraad op de oppositiebanken. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 1938, waarbij hij als lijsttrekker fungeerde, maakte hij deel uit van de bestuursmeerderheid en werd hij aangesteld als schepen, met de haven en juridische aangelegenheden als bevoegdheden. Ondertussen was Delwaide in 1932 voor het arrondissement Antwerpen tot Kamerlid verkozen.

Op 19 juli 1936 was Delwaide in Leuven een van de sprekers op het congres van de zogeheten Vlaamse Concentratie Vlaamsche Concentratie
Vlaamsche Concentratie (1935-±1940) was de naam voor de idee en de beweging die streefde naar de hergroepering van alle katholieke Vlamingen. Lees meer , dat werd georganiseerd door de groep rond het federalistisch geïnspireerde Leuvense professorenweekblad Nieuw Vlaanderen Nieuw Vlaanderen (1934-1944)
Nieuw Vlaanderen (1934-1944) had als uitgangspunt de eentaligheid van Vlaanderen. Door zijn federalistische stellingname midden jaren 1930 was het blad radicaler dan de katholieke partij ... Lees meer , het Katholiek Vlaams Oud-Hoogstudentenverbond Katholiek Vlaams Oud-Hoogstudentenverbond
Lees meer (KVHV) en de Katholieke Vlaamse Landsbond Katholieke Vlaamse Landsbond (1919-1964)
De Katholieke Vlaamsche Landsbond (1919-1955) was de federatie van de Katholieke Vlaamsche Arrondissementsbonden, die als drukkingsgroep streed voor de vernederlandsing van Vlaanderen met... Lees meer (waarvan Delwaide bestuurslid was sinds 1935). In zijn lezing over ‘De concentratie der Vlaamsche strijdkrachten’ toonde hij zich een uitgesproken voorstander van de Concentratie, die erop gericht was om alle rechtse politiekmaatschappelijke krachten in Vlaanderen te bundelen en te groeperen. Het belangrijkste concrete resultaat van dit initiatief was dat na de gemeenteraadsverkiezingen van 1938 in behoorlijk wat Vlaamse steden en dorpen bestuurscoalities op basis van de een of andere variant van deze formule tot stand kwamen, zij het niet in Delwaides thuisstad Antwerpen. Ook op het driedaags Katholiek Congres in Mechelen in september 1936, waar de Belgische katholieken verzamelen bliezen onder het voorzitterschap van aartsbisschop Ernest-Joseph van Roey Van Roey, Ernest-Joseph
Ernest-Joseph van Roey (1926-1961) was Kardinaal-Aartsbisschop van Mechelen. Hij aanvaardde geleidelijk de onvermijdelijkheid van een eentalig Vlaanderen en bestreed het Vlaams-nationalis... Lees meer , verzorgde Delwaide een toespraak in een van de sectievergaderingen. Delwaides tussenkomsten op beide, weliswaar uiteenlopende, manifestaties van katholieke signatuur, illustreren dat zijn (politieke) ster vanaf het midden van de jaren 1930 rijzende was.

Xenofobie

Ondertussen had Delwaide zich op 25 november 1933 als lid van de oppositie in de Antwerpse gemeenteraad ten opzichte van de socialistische burgemeester Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer kritisch uitgelaten over commerçanten van niet-Belgische origine in de Scheldestad: ‘Ik vraag welke uw inzichten zijn tegenover de scharen vreemdelingen die hier te Antwerpen onze veiligheid in het gedrang brengen. Ik vraag nu wat ge zult doen tegen velen van deze ersatzhandelaars die hier de laatste tijd zich gevestigd hebben en een groot gevaar opleveren voor onze middenstand; een des te groter gevaar daar de concurrentiemethodes soms allesbehalve koopmanschappelijk zijn’.

Op 26 februari 1936 protesteerde Delwaide in de Kamer van Volksvertegenwoordigers tegen de benoeming tot rechter bij de Rechtbank van Eerste Aanleg in Antwerpen van Henri Buch (1910-1972), zoon van een Joodse diamanthandelaar die in 1919 vanuit Parijs naar Antwerpen was geëmigreerd. Volgens Delwaide mochten alleen rechters worden benoemd ‘die het streven, de cultuur, de mentaliteit en de gemoedsstemming van het Vlaamsche volk kennen en begrijpen’. Op 6 maart 1936 verklaarde de Vlaamse Conferentie der Balie Vlaamse Conferentie der Balie
Lees meer van Antwerpen, waarvan Delwaide lid was, zich eveneens tegenstander van de benoeming van Buch.

In de aanloop naar de Antwerpse gemeenteraadsverkiezingen van 1938 verspreidde de katholieke partij, waarvan Delwaide de kieslijst aanvoerde, het pamflet Antwerpen Boven???. Socialistische tegenstrevers werden erin omschreven als ‘pro-Joodse politici’ en over het stadspark werd gesteld dat het was ‘overrompeld’ door als ‘vreemd janhagel’ gediskwalificeerde Joden, die bovendien zouden ‘samenspannen’ met het communisme. Met dat soort uitlatingen stond Delwaide, zeker in het katholieke-flamingantische en het Vlaams-nationalistische milieu – in het bijzonder in Antwerpen – allerminst alleen, wel integendeel.

Burgemeester van Antwerpen

Bij de Duitse inval in mei 1940 vluchtte Antwerps burgemeester Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer via Frankrijk naar Londen. Delwaide, die in Antwerpen bleef, werd op 16 mei aangesteld als waarnemend burgemeester en met ingang van 8 december officieel in die functie benoemd. Aansluitend bij zijn vooroorlogse standpunten en gesterkt door zijn op dat moment door velen gedeelde overtuiging dat nazi-Duitsland de oorlog zou winnen, had hij intussen op 15 juli 1940 tijdens een vergadering van de Vereniging der Belgische Diamantnijverheid (VBD) verklaard dat het de intentie diende te zijn om ‘de diamantnijverheid, welke uitsluitend een Vlaamse nijverheid was, terug in handen te brengen van Vlaamse mensen’. In oktober van dat jaar realiseerde hij – samen met de racist Racisme
Lees meer , antisemiet en medeoprichter van de Algemeene SS-Vlaanderen Algemeene-SS Vlaanderen
De SS-Vlaanderen was een collaborerende militie tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Duitse SS. Ze ijverde voor de aanhechting van Vlaanderen bij Duitsland. Lees meer Jozef de Langhe De Langhe, Jef
Lees meer – de fusie van de Antwerpse instellingen voor volwassenonderwijs van uiteenlopende ideologische signatuur tot de op basis van de Nieuwe Orde gestroomlijnde Hogeschooluitbreiding voor Vlaanderen, waarvan hij het voorzitterschap op zich nam.

Jodenrazzia’s

Meer dan in Brussel, Charleroi en Luik – de andere Belgische steden met een aanzienlijke Joodse aanwezigheid – verleende de politie in Antwerpen van in het eerste oorlogsjaar medewerking aan de uitvoering van tegen de Joden gerichte maatregelen en acties van de Duitse bezetter. In juli, augustus en september 1942 culmineerde dat in de actieve betrokkenheid van het Antwerpse stedelijk veiligheidskorps – waarvan Delwaide als burgemeester het administratieve hoofd was – bij een aantal razzia’s, waarbij grote groepen Joden worden opgepakt. Politiecommissaris Jozef de Potter en procureur des konings Edouard Baers verzetten zich niet tegen deze gang van zaken. Kort voordien had Delwaide een reorganisatie van het politiekorps doorgevoerd en in enkele wijken met een relatief grote Joodse populatie Nieuwe Orde-gezinde agenten geposteerd. ‘Delwaide en de zijnen reiken het kader aan voor de Jodendeportaties’, aldus de evaluatie van historicus Herman van Goethem. ‘Delwaide deed meer dan enkel maar toekijken’, zo voegde hij eraan toe, hij speelde ‘ook een actieve rol in de razzia’s, zowel in de organisatie als in de uitvoering’.

Terwijl de Antwerpse politie zich in de zomer van 1942 aanvankelijk had beperkt tot het faciliteren en begeleiden van door de Duitsers uitgevoerde razzia’s, ging het korps vervolgens over tot het effectief arresteren en oppakken van Joden. ‘Het vuile werk wordt nog vuiler’, zo concludeert Van Goethem. Pas wanneer de Duitsers eind 1942 en begin 1943 aan de Antwerpse politie medewerking vroegen om Belgische, niet-Joodse werkweigeraars aan te houden, toonde de Antwerpse stedelijke overheid zich in het algemeen minder welwillend en inschikkelijk om de taken uit te voeren die hen door het bezettingsbestuur werden toegeschoven. Op 28 januari 1944 nam Delwaide ontslag als burgemeester van Antwerpen.

Na de Tweede Wereldoorlog

Na de bevrijding in september 1944 startte het krijgsauditoraat een gerechtelijk onderzoek tegen Delwaide. Op 12 februari 1945 werd hij geschorst als gemeenteraadslid, maar in mei 1947 werd zijn dossier na overleg op het hoogste politieke en gerechtelijke niveau zonder gevolg afgesloten. Ondertussen had Delwaide, omdat de gerechtelijke behandeling van zijn optreden tijdens de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer nog liep, in Antwerpen in november 1946 niet kunnen deelnemen aan de gemeenteraadsverkiezingen. De Christelijke Volkspartij Christelijke Volkspartij
Lees meer (CVP), de voortzetting van de katholieke partij waarin hij zijn politieke loopbaan was begonnen, had hem overigens in eerste instantie als lijsttrekker aangeduid. Zijn echtgenote, Jozefa Verlinden, kandideerde wel, behaalde een eclatant succes en werd verkozen tot gemeenteraadslid.

0p 19 december 1948 werd Delwaide opgenomen in het hoofdbestuur van de Antwerpse CVP en van 1949 tot 1968 zetelde hij namens deze partij in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. In 1953 deed Delwaide opnieuw zijn intrede in de Antwerpse gemeenteraad en vanaf 1959 vervulde hij gedurende bijna twee decennia opnieuw onafgebroken de functie van havenschepen. Na het overlijden van de socialistische burgemeester Lode Craeybeckx Craeybeckx, Lode
Lode Craeybeckx (1898-1976) was een socialistische politicus, die zich in zijn jeugd engageerde in het activisme tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hoewel hij later afstand nam van het radic... Lees meer eind juli 1976 fungeerde hij tot de installatie van het nieuwe schepencollege na de gemeenteraadsverkiezingen van oktober van dat jaar als waarnemend burgemeester.

Tijdens zijn leven en lange tijd daarna genoot Delwaide een groot prestige bij de Joodse gemeenschap in Antwerpen en werd hij bovendien benoemd tot ereburger van de Israëlische havenstad Haifa. Dat de voormalige Antwerpse stadssecretaris Karel Constant Peeters Peeters, Karel Constant
Karel Constant Peeters (1903-1975) was een van de grondleggers van de academisch-wetenschappelijke studie van de volkskunde in Vlaanderen en van 1950 tot 1968 stadssecretaris in Antwerpen... Lees meer , van 1940 tot 1944 kabinetschef en vertrouweling van Delwaide, een bijdrage in Gazet van Antwerpen Gazet van Antwerpen
De krant Gazet Van Antwerpen verschijnt sinds 1891 en betoonde van bij de start belangstelling voor de Vlaamse beweging. Aanvankelijk werd de Antwerpse Meetingpartij gesteund en later Fra... Lees meer naar aanleiding van diens 75ste verjaardag in 1972 de ondertitel ‘Een leven in dienst van land, volk en stad’ meegaf, was veelzeggend in verband met het toenmalige stilzwijgen over het optreden tijdens de Tweede Wereldoorlog, van Delwaide zoals van vele anderen. Pas in 1977 – een jaar vóór zijn overlijden – plaatste de Brusselse hoogleraar van Joodse origine Marcel Liebman (1929-1986) in zijn autobiografische boek Né juif. Une famille juive pendant la guerre als eerste publiekelijk kanttekeningen bij de houding en het gedrag van Delwaide tijdens de Tweede Wereldoorlog. Delwaide dagvaardde hem voor de rechtbank. Liebman werd veroordeeld tot een schadevergoeding en de uitgeverij werd verplicht ‘om elk nog te koop aangeboden exemplaar’ van het boek te voorzien van een inlegblad met daarop de mededeling dat de door Delwaide aangevochten ‘passage tot stand kwam ingevolge een te goeder trouw door de schrijver begane vergissing’.

Controverse

Pas met de publicatie in 2000 van de handelseditie van het Leuvense proefschrift van historicus Lieven Saerens onder de titel Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944) kwam aan het licht wat de rol van Delwaide was geweest bij de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zoon Leo Delwaide jr., inmiddels zelf Antwerps havenschepen, dreigde met een proces en een ‘alternatief’ boek, maar zover kwam het uiteindelijk niet.

In 2015 bood de Antwerpse socialistische burgemeester Patrick Janssens zijn verontschuldigingen aan de Joodse gemeenschap aan voor de medewerking van het Antwerpse stadsbestuur aan de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op 15 februari 2019, kort na Herman van Goethem in zijn boek 1942. Het jaar van de stilte de persoonlijke betrokkenheid en de verantwoordelijkheid van Delwaide bij de Jodenvervolging in Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog ten volle in het licht had gesteld, besloot het Antwerpse schepencollege onder de leiding van burgemeester en historicus Bart de Wever De Wever, Bart
Bart de Wever (1970) is een Vlaams-nationalistisch politicus. Hij is sinds 2004 voorzitter van de N-VA, die onder zijn voorzitterschap de grootste partij van België werd. Sinds 2013 is hi... Lees meer om het Delwaidedok in de haven van de Scheldestad de naam Bevrijdingsdok te geven.