Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse beweging (NEVB)

Naar een tweede encyclopedie

Na het verschijnen van de oorspronkelijke Encyclopedie van de Vlaamse Beweging Encyclopedie van de Vlaamse Beweging
De tweedelige Encyclopedie van de Vlaamse beweging verscheen in 1973-1975 en gold jarenlang als het voornaamste naslagwerk met betrekking tot de geschiedenis van de Vlaamse beweging. ... Lees meer (1973-1975) was de redactie zich ervan bewust dat het werk tekortkomingen vertoonde en, vooral, na verloop van tijd onvermijdelijk geactualiseerd moest worden. Plannen voor supplementen bleven echter dode letter, tot redactielid Ludo Simons Simons, Ludo
Ludo Simons (1939) is emeritus hoogleraar en stond aan het hoofd van het Letterenhuis, de Antwerpse Stadsbibliotheek en de Antwerpse universiteitsbibliotheek. Lees meer in oktober 1987 uitgever Godfried Lannoo Lannoo, Godfried
Godfried Lannoo (1927-2012) was een vernieuwend uitgever, die onder meer de eerste Encyclopedie van de Vlaamse Beweging uitgaf. Lannoo vervulde ook een tijd lang een prominente functie in... Lees meer een nota rond een ‘totaal nieuwe uitgave’ van de Encyclopedie bezorgde. De helft van het oude naslagwerk kon min of meer behouden blijven, de rest moest grondig worden herschreven en/of was geheel nieuw. In juni 1989 werd de druk opgevoerd met een aanvraag tot financiering bij het Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek (FKFO) van het NFWO. Ook dit plan, waarbij het ADVN als onthaalinstelling zou fungeren, draaide op niets uit. Twee jaar later volgde langs dezelfde weg een nieuwe poging. Een beperkt krediet was het resultaat, dat enkel volstond voor voorbereidend werk door historica Mia van Mechelen. De finale doorbraak voor een nieuwe uitgave kwam er eind 1992, na tussenkomst van journalist Pol van den Driessche Van Den Driessche, Pol
Historicus Pol van den Driessche (1959) pendelt al zijn hele professionele leven tussen de journalistiek, media en de partijpolitiek, waarbij hij in 2011 overstapte van CD&V naar N-VA... Lees meer bij Vlaams minister van Onderwijs Luc van den Bossche Van den Bossche, Luc
Luc van den Bossche (1947) is een voormalige socialistische politicus met een technocratische en pragmatische visie op communautaire kwesties. Lees meer (SP): de Vlaamse regering voorzag een krediet van 17,2 miljoen frank (later met 5 miljoen aangevuld), Uitgeverij Lannoo Lannoo
Uitgeverij Lannoo werd in 1909 in Tielt opgericht. Aanvankelijk was er inhoudelijk een christelijk en Vlaams profiel met een prominente plek voor het werk van Stijn Streuvels. Later kreeg... Lees meer trok 6 miljoen frank uit voor de productiekosten.

Begin 1994 begon het werk aan de nieuwe encyclopedie, met het AMVC Letterenhuis
Het Letterenhuis in Antwerpen werd in 1933 opgericht en is verantwoordelijk voor het conserveren en ontsluiten van het literaire erfgoed in Vlaanderen. Het archiveert literaire nalatensch... Lees meer als onthaalinstelling. Leuvens hoogleraar Reginald de Schryver De Schryver, Reginald
De Leuvense hoogleraar geschiedenis Reginald de Schryver (1932-2012) publiceerde – behalve over internationale historiografie en culturele en diplomatieke geschiedenis – vanaf het midden... Lees meer en journalist Gaston Durnez Durnez, Gaston
Lees meer , anciens uit de redactie van de EVB, waren opnieuw aan boord en kregen ditmaal het gezelschap van historici Lieve Gevers (KU Leuven), Machteld de Metsenaere (VUB), Bruno de Wever De Wever, Bruno
Historicus Bruno de Wever (1960) is een specialist van de geschiedenis van het Vlaams-nationalisme en van de Tweede Wereldoorlog. Hij weegt sinds de jaren 1980 op het debat over het oorlo... Lees meer (UGent) en hun Nederlandse vakgenoot Pieter van Hees Van Hees, Pieter
De Nederlandse historicus Pieter van Hees (1937-2021) was vanaf de jaren 1960 gedurende meer dan een halve eeuw – naast de Vlaming Lode Wils, met wie hij meermaals polemiseerde – de histo... Lees meer (Universiteit Utrecht). Met Mia van Mechelen en Petra Gunst was ook de tweekoppige bureauredactie in handen van historici, evenals de twaalfkoppige adviesraad (met journalist Manu Ruys Ruys, Manu
Manu Ruys (1924-2017) was een Vlaamsgezind journalist en publicist, die van 1975 tot 1989 als politiek hoofdredacteur van De Standaard fungeerde. Ruys gold als een invloedrijk commentator... Lees meer als enige uitzondering). In vergelijking met de EVB was het een aanzienlijk groter projectteam, met een uitgesproken overwicht van beroepshistorici en met een duidelijk pluralistische samenstelling. De ambitie was er onmiskenbaar een van verwetenschappelijking: onder voorzitterschap van De Schryver wilde men de veelheid en variatie aan interpretaties van de Vlaamse beweging recht aandoen. Sprak uit de EVB nog een grote betrokkenheid bij de Vlaamse zaak, dan zou de afstand ditmaal veel strenger worden bewaakt.

Een traject van verwetenschappelijking

Het uitwerken van de uiteindelijk 3672 trefwoorden – in principe stond elk lemma van de oude encyclopedie open voor vernieuwing – vergde een groep van 380 medewerkers. Die verschilde aanzienlijk van die van de EVB. In de eerste plaats waren ongeveer honderd oorspronkelijke auteurs overleden, terwijl anderen niet meer wensten of konden meewerken. Maar bovendien opteerde de redactie onomwonden voor een verjonging, waarbij ze ‘de afstand tussen actoren en auteurs’ wilde verzekeren: waar Volksunie Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer -partijvoorzitter Frans van der Elst Van der Elst, Frans
Frans van der Elst (1920-1997) was repressieadvocaat, medestichter van de Volksunie en voor die partij twintig jaar voorzitter (1955-1975) en bijna dertig jaar parlementslid (1958-1985).... Lees meer in de EVB nog het lemma ‘ Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer ’ verzorgde, voor wie hij tijdens de repressie Repressie
Lees meer als advocaat had opgetreden, gold een dergelijk verregaand engagement in de Vlaamse beweging ditmaal als een obstakel. Niets mocht de wetenschappelijke ernst in de weg staan. Daarom ook werd het tachtigtal zogenaamde overzichtsartikelen door alle leden van de redactie en de adviesraad nagelezen en bediscussieerd; de peer review van de reguliere trefwoorden was in handen van de bureauredactie en de redacteurs met de betreffende expertise.

In het najaar 1998 verscheen bij Lannoo, waar uitgever Lieven Sercu het project nauw opvolgde, de driedelige, 3799 pagina’s dikke Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, geïllustreerd met 1500 afbeeldingen. De NEVB weerspiegelde de verwetenschappelijking in de geschiedschrijving van de Vlaamse beweging die zich sedert het verschijnen van de voorloper had door- en voortgezet. Stevige inleidende bijdragen met een monografisch karakter maakten duidelijk hoezeer het verleden anders werd benaderd dan in de jaren 1970. Poneerde Van der Elst in 1973 nog een fundamenteel antagonisme tussen een Belgische en Vlaamse identiteit vanaf de 19de eeuw, dan omschreef Lieve Gevers in de NEVB de eerste generatie flaminganten onomwonden als ‘een Belgische beweging van taalminnaars’. Deconstructie was een leidmotief in de Nieuwe Encyclopedie: het ontmaskeren van identitaire aanspraken van flaminganten werd geschraagd door het inroepen van theoretische concepten uit de nationalism studies enerzijds en door een internationaal-comparatieve blik op de Vlaamse beweging anderzijds, en dit in programmatorische bijdragen door respectievelijk Harry van Velthoven en Lode Wils Wils, Lode
Lode Wils (1929) is een emeritus hoogleraar eigentijdse geschiedenis. Hij publiceerde voornamelijk over het katholieke flamingantisme en is een van de belangrijkste geschiedschrijvers van... Lees meer , beiden lid van de adviesraad.

Om de vanzelfsprekendheid van de Vlaamse natie onderuit te halen, zette de NEVB in op een sterke contextualisering. De redactie opteerde daarom om ‘de hele [Vlaamse beweging] in al haar dimensies, componenten en vormen’ op te voeren. Dit betekende nochtans geen fundamenteel andere selectie van trefwoorden: de samenstellers hielden vast aan de drie wezenlijke componenten van de Vlaamse beweging die ook al in de EVB het uitgangspunt vormden, namelijk taalstrijd, nationale bewustwording en geestelijke en materiële verbetering. Opnieuw werden de pagina’s bevolkt door talloze personen, organisaties, periodieken en andere publicaties, historische symbolen en mythen, gebeurtenissen … Een belangrijke vernieuwing, en in het redactionele ‘Woord vooraf’ als eerste bestaansreden van de NEVB genoemd, was de integratie van de staatkundige verzelfstandiging van Vlaanderen. Met de staatshervormingen Staatshervorming
Tussen 1970 en vandaag werden zes staatshervormingen doorgevoerd die België omvormden van een unitaire in een federale staat met drie gewesten, het Vlaamse, het Waalse en het Brussels Hoo... Lees meer van 1980, 1988-1989 en 1993 waren de bevoegdheden van Vlaamse gemeenschap en gewest danig uitgebreid en was België ook formeel een federale staat geworden. Deze nieuwe realiteit ontbrak geenszins in de NEVB.

Onthaal

Het uitgezette programma van verwetenschappelijking kreeg grotendeels de verhoopte ontvangst. De feestelijke voorstelling op 19 november 1998 zette de toon: de gastheer, Vlaams Parlementsvoorzitter Norbert de Batselier De Batselier, Norbert
Norbert de Batselier (1947) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die verschillende ministerposities bekleedde en van 1995 tot 2006 voorzitter was van het eerste rechtstreeks ve... Lees meer , verwelkomde de NEVB met veel trots en dankbaarheid. De Vlaamsgezinde socialistische politicus (zelf met een lemma in de encyclopedie opgenomen) prees de toegenomen afstand van de encyclopedie tot de Vlaamse beweging als ‘een teken van volwassenheid’. Door zich kritisch en sereen tot het eigen verleden te kunnen verhouden, heette de Vlaamse natie een nieuwe fase te zijn ingetreden. De treffende beeldspraak van De Batselier vond haar weg naar de vele besprekingen van de NEVB. Journalisten van De Standaard De Standaard (1914-)
Het eerste nummer van het dagblad De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was gedurende vele decennia hét blad bij uitstek van de katholieke Vlaamse beweging in al haar varian... Lees meer en De Morgen De Morgen
De in 1978 opgerichte krant De Morgen evolueerde van een socialistisch naar een algemeen informatief dagblad. Lees meer schreven respectievelijk over een aanpak die ‘volwassener, serener, bijna altijd wetenschappelijk’ was (Rolf Falter) en ‘een kritische verzakelijking van de historiografie’ inhield (Bart Brinckman). Vanuit de redactie werd deze lezing aangemoedigd. Zo liet Bruno de Wever in Knack optekenen dat er bij de NEVB geen alternatief voor de demythologisering was: ‘Dat kan niet anders als we de horde van de historische kritiek willen nemen.’ Dat de nu afgeschreven EVB in deze framing werd weggezet als een instrument voor én vooral door sympathisanten van de Vlaamse beweging, wekte trouwens enige wrevel bij de redacteurs van de oorspronkelijke Encyclopedie.

Waar het project in minder goede aarde viel, was in de rechts-radicale Rechts-radicalisme
De rechts-radicale traditie begon toen het Vlaams-nationalisme in het interbellum koos voor Nieuwe Orde en collaboratie. Na de oorlog evolueerde radicaal-rechts in Vlaanderen van nostalgi... Lees meer hoek van de Vlaamse beweging. Nochtans omarmden ook daar velen de uitgave van een nieuwe encyclopedie en het streven naar verwetenschappelijking, maar de redactie kreeg het verwijt net op dat vlak in gebreke te blijven. Bormshuis-Broederband hekelde ‘onvergeeflijke fouten’ en ‘intellectuele oneerlijkheid’ inzake interpretaties en heuristiek en bij het Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer klonk, zelfs nog voor het verschijnen, onomwonden scepsis over de objectiviteit van de NEVB. Het partijmagazine plaatste in de recensie vraagtekens bij de wetenschappelijke aanspraken: demythologisering was op zich waardevol, maar bij de NEVB heette die te zijn vergleden in ‘stigmatisering en culpabilisering, althans toch als het over het rechtse Vlaams-nationalisme gaat’. Zo zou de eigen partij een gekleurde behandeling hebben ontvangen door in het antidemocratische kamp te worden geplaatst. Tegelijkertijd was er onvrede over het ontbreken van trefwoorden over ‘rechtse’ thema’s zoals separatisme en de oververtegenwoordiging van ‘Belgische’ onderwerpen zoals de partij AGALEV Groen
In 1982 werd onder de naam AGALEV in Vlaanderen een ecologische partij opgericht, die zich later Groen! noemde en vandaag Groen. Lees meer , die met een kosmopolitische en anti-Vlaamse opstelling werd geassocieerd. Verantwoordelijk voor deze scheeftrekking waren de redactie en de adviesraad, die ook volgens ’t Pallieterke 't Pallieterke
’t Pallieterke (1945-…) is een Vlaams-nationalistisch weekblad, dat aanvankelijk uiterst-rechts georiënteerd was en overwegend satirische bijdragen publiceerde, maar dat de afgelopen dece... Lees meer een politieke, progressieve agenda wilden doordrukken. Met name Wils maar ook De Wever lagen in vuurlinie: ’t Scheldt verweet laatstgenoemde onder meer de keuze om bij Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer wél en bij Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer géén foto met hakenkruis te plaatsen. De teneur in radicale kringen was dat de eerste Encyclopedie geenszins opzij mocht worden geschoven, een vaststelling die Bormshuis-Broederband koppelde aan de oproep om de redactie van ‘dit revisionistisch schotschrift’ met correcties én bewijsmateriaal te overladen: de beroepshistorici moesten met hun vermeende onkunde worden geconfronteerd.

De kritiek beperkte zich niet tot de meest rechtse flaminganten. Ook Hugo Schiltz Schiltz, Hugo
Hugo Schiltz (1927-2006) was een advocaat en politicus voor de Volksunie. Hij zetelde in de Antwerpse gemeenteraad, de Kamer en maakte deel uit van een Vlaamse Regering. Hij zetelde in he... Lees meer toonde zich in Ons Erfdeel Ons Erfdeel
De Vlaams-Nederlandse vzw Ons Erfdeel werd opgericht in 1957 en informeert via haar tijdschrift over uiteenlopende ontwikkelingen in het Nederlandse taalgebied. De titel van het gelijknam... Lees meer teleurgesteld in de soms ‘nogal geforceerde ontluistering’ van het Vlaamse verleden, die hij met ‘de post-modernistische afwijzing van collectieve referentiekaders’ zoals een gemeenschapsgevoel verbond. Maar hij stoorde zich ook aan de aanwezigheid van tegenstrijdige stellingen in de NEVB: die getuigden misschien wel van ‘pluralistische volwassenheid’, maar maakten het naslagwerk tot een instrument dat voor de wetenschappelijke leek moeilijker toegankelijk was. Niettemin was Schiltz’ eindoordeel positief: hij aanvaardde de constructivistische visie op nationalisme, omdat die al met al weinig belangrijk was – de nieuwe encyclopedie kon bijdragen tot het instandhouden van het collectieve geheugen. Via haar blad Doorbraak Doorbraak
Doorbraak was vanaf 1962 het tijdschrift van de Vlaamse Volksbeweging (VVB). Aan het begin van de 21ste eeuw werd parallel een digitale output gelanceerd. In 2013-2014 koos de website Doo... Lees meer Doorbraak
Doorbraak was vanaf 1962 het tijdschrift van de Vlaamse Volksbeweging (VVB). Aan het begin van de 21ste eeuw werd parallel een digitale output gelanceerd. In 2013-2014 koos de website Doo... Lees meer noemde de Vlaamse Volksbeweging Vlaamse Volksbeweging
De Vlaamse Volksbeweging (VVB) was een Vlaams-nationalistische drukkingsgroep, die werd opgericht in 1952 en tot het begin van de jaren 1970 een breder publiek mobiliseerde voor Vlaamsge... Lees meer de NEVB zelfs ‘een onmisbaar werkstuk, zoals de vorige – mét haar foutjes – dat óók was’, al had de eindredactie scherper gemogen.

In het licht van de wetenschappelijke aspiraties van de redactie was de ontvangst van de Nieuwe Encyclopedie in de (internationale) gemeenschap van historici van groot belang. De teneur was overwegend positief. Gents hoogleraar Jan Art had lof voor ‘moedige bijdragen’ die met de neiging tot vergoelijken braken, en noemde het naslagwerk ‘een “summa” van wat van de Vlaamse Beweging anno 2000 geweten is en gezegd kan worden’. Zijn Amsterdamse collega Joep Leerssen Leerssen, Joep
De Nederlandse cultuurhistoricus Joep Leerssen (1955) voert vergelijkend en transnationaal onderzoek naar het ‘romantisch nationalisme’ en zijn politieke implicaties. Een van Leerssens v... Lees meer roemde de NEVB als een ‘inhaalslag’, die bovendien ‘buitengewoon genuanceerd’ was want ‘op evenwichtige wijze’ het verleden benaderde. De Duitse historicus Ulrich Tiedau sloot zich aan bij dit beeld van wetenschappelijke maturiteit en voorspelde dat de NEVB een (nog) langer leven beschoren zou zijn dan haar voorganger – en dat ondanks gebreken, zoals het ontbreken van tegengestelde interpretaties binnen lemmata. Dit euvel hing samen met het model van een encyclopedie. Terwijl Art verder opmerkte dat het genre onvermijdelijk al te sterk de nadruk op individuele actoren legde, ten nadele van meer structurele factoren, was Leerssen milder: hij tekende op dat ‘totaliserende verhalen’ toch al aan gezag hadden ingeboet, wat ruimte én erkenning voor een meer caleidoscopische benadering creëerde. Wel had hij de Vlaamse trefwoorden liever in een Europees verhaal ingebed gezien, met aandacht voor grensoverschrijdende patronen.

Onvermijdelijke veroudering

De Nieuwe Encyclopedie groeide uit tot het onbetwiste naslagwerk voor iedereen met interesse in de Vlaamse beweging, en al zeker voor wie haar geschiedenis bestudeerde. Toch leek er zich na 1998 geen herhaling van de ‘explosieve’ groei van wetenschappelijke output te manifesteren, zoals Jo Tollebeek in zijn monografische bijdrage ‘Historiografie’ de impact van de EVB typeerde. Antwerps historicus Marnix Beyen stelde al in 2005 hoe in de jaren 1980 de academische interesse voor de Vlaamse beweging een gevoelige daling inzette: de geschiedschrijving raakte als wetenschappelijke discipline sterk geïnternationaliseerd, wat zich alvast in een terugval van studies omtrent het flamingantisme vertaalde. Het was een kwantitatieve ontwikkeling die de NEVB onmogelijk kon keren, de kwaliteitsinjectie in het historiografische veld ten spijt.

Onvermijdelijk verouderde de NEVB naarmate de jaren vorderden. Al in 2001 spraken redacteurs en uitgever over mogelijke supplementen of alternatieven zoals inlegbladen, bijzondere nummers van Wetenschappelijke Tijdingen Wetenschappelijke Tijdingen
Wetenschappelijke Tijdingen is een tijdschrift, in 1935 opgericht door Jozef Goossenaerts als Wetenschap in Vlaanderen. Het blad moest de Nederlandstalige wetenschap bevorderen en verschi... Lees meer of een geactualiseerde online editie van de encyclopedie. De inhoud daarvan was immers digitaal voorhanden: bij de oorspronkelijke volumes was een cd-rom meegeleverd met daarop alle trefwoorden en aanklikbare kruisverwijzingen. Het duurde echter tot 2019 vooraleer uitgever Lannoo en het ADVN | archief voor nationale bewegingen ADVN | archief voor nationale bewegingen
ADVN | archief voor nationale bewegingen is een archief en onderzoekscentrum, erkend door de Vlaamse overheid als collectiebeherende cultuureelerfgoedorganisatie. Sinds 1984 worden archie... Lees meer deze (niet geactualiseerde) bestanden vrij toegankelijk maakten, nadat eerder al enkele piraatversies op het internet waren opgedoken. Op dat ogenblik was het werk aan opvolger de Digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging (DEVB) al opgestart.

Een vaak gewenste aanvulling betrof de opname van Vlaamse politici uit andere dan de Vlaams-nationalistische partijen: niet alleen journalisten en wetenschappers maar ook prominente politici verklaarden zich oneens met bepaalde redactionele criteria in de selectie van trefwoorden. Die wens was tekenend voor hoe de encyclopedie ondanks de afstand tot de Vlaamse beweging toch nog altijd in een nationaal kader opereerde. Deze continuïteit had een institutionele component: dat de Vlaamse regering de NEVB stevig subsidieerde en promootte, onder meer door elke Vlaamse school een exemplaar te bezorgen, herinnerde aan de negentiende-eeuwse hang van natiestaten om het eigen glorierijke verleden te boek te stellen. Bovendien was de publicatie bij Lannoo in handen van een uitgever met onloochenbare Vlaamsgezinde wortels.

Ook op een inhoudelijk niveau sloot de NEVB aan bij oudere nationale denkwijzen. Zonder aan de reputatie als kritisch en objectief naslagwerk te tornen, was toch sprake van een zogenaamd ‘methodologisch nationalisme’: op een veelal onbewust niveau werden bepaalde patronen en denkschema’s gereproduceerd. Zo verraadde de eerder aangehaalde focus op sterke individuen een impliciet voortrekken van een daadkrachtig nationalisme, van figuren en initiatieven met een ideologisch scherp profiel. In praktijk leidde de ijver om de uitwassen van nationalisme aan de kaak te stellen tot een oververtegenwoordiging van radicale stemmen in de Nieuwe Encyclopedie. Daarnaast impliceerde het perspectief van het naslagwerk dat auteurs systematisch op zoek waren gegaan naar aanwijzingen van een Vlaamsgezind handelen en denken, ten koste van andere motieven en acties. Ook de summiere internationale inbedding en de beperkte aanwezigheid van sociale en culturele minderheden – het lemma ‘Congo’ had slechts oog voor de Vlaamse strijd van Vlaamse kolonialen – lieten de Vlaamsgezinde elite onbedoeld heersen over het verloop van geschiedenis. Naarmate deze tekorten aan de oppervlakte kwamen, het gevolg van nieuwe maatschappelijke en wetenschappelijke gevoeligheden, werd duidelijk wat de inzet van een derde, digitale encyclopedie van de Vlaamse beweging zou zijn.