Affichekunst

Naar de geschiedenis van de affiches met betrekking tot de Vlaamse beweging. werd nog geen grondig onderzoek verricht. Wel verschenen monografische bijdragen over representatieve actoren als Frans van Immerseel Van Immerseel, Frans
Lees meer , Armand Panis en Luc Verstraete Verstraete, Luc
Kunstenaar Luc Verstraete (1928-2008) ontwierp affiches voor tal van Vlaamsgezinde manifestaties, zoals de IJzerbedevaarten. Lees meer , naast een bronnenboek over de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer affiches. Deze bijdrage is bedoeld als terreinverkenning.

In België werd de affichekunst als volwaardige artistieke discipline in 1885 omarmd. Pas in de twintigste eeuw verschenen de eerste, door kunstenaars gemaakte lithografische beeldaffiches gelieerd aan de Vlaamse ontvoogdingsstrijd.

Omstreeks 1900

Tot en met het tweede decennium van de 20ste eeuw waren de affichetekenaars gelegenheidsontwerpers: onderlegd in de schilderkunst en om den brode actief in toegepaste disciplines zoals de boekillustratie en het ex libris. De schaarse kunstenaars, die een beperkte affiniteit met het flamingantische gedachtegoed maar geen uitgesproken Vlaamsvoelend profiel bezaten, werden vooral om hun expertise of connectie met de opdrachtgever geselecteerd.

Alfred van Neste Van Neste, Alfred
Alfred Van Neste (1874-1969) was een Vlaamse kunstschilder, boekillustrator en ontwerper van ex librissen en affiches. Zijn Vlaamsgezindheid beperkte zich tot artistieke betrokkenheid bi... Lees meer maakte in 1900 een expressief propagandaplakkaat voor de Vlaamsche Gazet (van Brussel) De Vlaamsche Gazet (van Brussel)
Lees meer maar voor het overige sloegen de aanplakbiljetten geen strijdende toon aan en ze maakten evenmin deel uit van ruimere campagnes. Bij de aankondigingen van herdenkingen van historische feiten of figuren (zoals die van Albrecht Rodenbach Rodenbach, Albrecht
Albrecht Rodenbach (1856-1880) was een West-Vlaams studentenleider en dichter, die een sleutelrol speelde in het ontstaan van de Blauwvoeterij en de katholieke Vlaamse studentenbeweging. ... Lees meer in 1909 en Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer in 1912) kwam het informatieve doel op de eerste plaats.

De historiserende stijl en obligate verheerlijkende sfeer sloten naadloos aan bij de dominante neotraditionele stroming in het toenmalige Belgische socioculturele affichecircuit. Kunstenaars als Alfred van Neste (Zuidnederlandsche Tooneelbond 1903, Liberale Vlaamsche Bond 1905, Gemeentefeesten 1912) en Gaston Vallaeys (1862-1944) combineerden deze met frisse art nouveau-accenten in titels en delen van de tekening.

Alfred Ost, Jos Speybrouck en de Eerste Wereldoorlog

Ook Alfred Ost Ost, Alfred
Alfred Ost (1884-1945) was kunstschilder en tekenaar. In zijn affiches, prentkaarten en illustraties van Vlaamsgezinde bladen en boeken thematiseerde hij het ‘volkseigen’ en de Vlaamse e... Lees meer , die was benaderd door Lodewijk Peerenboom Peerenboom, Lodewijk
Lodewijk Peerenboom (1872-1937) richtte in 1909 in Brussel mee het Vlaams Huis aan de Grote Markt op. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij betrokken bij het activisme. Daarna was hij li... Lees meer , knoopte in zijn reclamebiljetten voor diens Muziekfonds en het Vlaams Huis te Brussel (1910-1912) aan bij de typisch flamingantische cultus van beroemde historische personen; tegelijk etaleerde hij een oprechte bekommernis om de Vlaamse volksmens. Doordat een alomvattende en dwingende typologie voor ‘Vlaamse plakkaten’ nog ontbrak, kon Ost de thema’s op een persoonlijke, onorthodoxe wijze uitwerken. De techniek waarbij hij karakteristieke motieven als de blauwvoet Blauwvoet
De Blauwvoet werd sinds 1875 een van de meest vertrouwde symbolen van de Katholieke Vlaamse Studentenbeweging en de Vlaamse beweging. Het was ontleend aan Concience’s De Kerels van Vlaan... Lees meer en de leeuw animeerde, paste hij later nog toe in stijlverwante prentbriefkaarten voor De Vlaamsche Stem De Vlaamsche Stem (1915-1916)
De Vlaamsche Stem (1915-1916) was een Vlaamsgezind dagblad dat in Nederland verscheen en na een tijd in Duitse handen overging. De koerswijziging die het dagblad als gevolg daarvan onderg... Lees meer (april 1915). Postkaartuitgaven als deze waren legio en verstevigden de publicitaire slagkracht van affichecampagnes. Via prenten en kaarten bouwde ook Jos Speybrouck Speybrouck, Jos
Jos Speybrouck (1891-1956) was een Kortrijkse graficus, schilder en beeldhouwer, die met zijn vele romantische prentkaarten vorm gaf aan de Vlaams-nationalistische verbeelding. Als gemati... Lees meer een herkenbaar idioom uit: grafisch van snit, theatraal en excessief van geest. Vanaf 1912 verschenen eveneens affiches voor Vlaamse vieringen en toneelopvoeringen.

In de zeldzame Vlaamsvoelende beeldaffiches uit de Eerste Wereldoorlog treft de accentverschuiving in atmosfeer en iconografie: militant en met een voorliefde voor de Guldensporenthematiek. Voorbeelden vinden we zowel bij de activistische decorontwerper en illustrator Albert Daenens Daenens, Albert
De anarchistische kunstenaar en decorontwerper Albert Daenens (1883-1952) verwierf enige faam als illustrator en werkte tijdens de Eerste Wereldoorlog ook voor activistische initiatieven.... Lees meer (1917) als in het anonieme, maar iconische ontwerp van de Vlaamse krijger die de ketens breekt (1918). Samen met de slogan ‘Vlaanderen vrij’ symboliseren ze het verzet tegen de Belgische staat en de roep om een zelfstandig Vlaanderen.

Jaren 1920

In de naweeën van de Eerste Wereldoorlog dienden zich nieuwe types en trends aan. Voor verkiezingsaffiches inspireerde de Vlaams-nationalistische Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer zich op de geëigende technieken van de andere partijen die aan de verkiezingen deelnamen. Ze schakelde naar de populaire modus van de karikatuur en vergrootte de suprematie over de tegenstander disproportioneel uit (diverse uitgaven 1921).

Het Verbond van Vlaamse Oudstrijders Verbond VOS
Het Verbond der Vlaamse Oud-Strijders (VOS), opgericht in 1919, was een flamingantische vereniging voor oud-strijders van de Eerste Wereldoorlog, die in de loop van het interbellum tot ee... Lees meer (VOS) bediende zich van een nu eens pamflettaire dan weer expressionistische stijl die de kijker genadeloos confronteerde met de oorlogsgruwel (Frans Spuybroek 1927) of met de slachtofferrol van de Vlaamse soldaat aan het IJzerfront (A. Daenens 1928). Daarnaast pakte het VOS uit met de in verkiezingspropaganda populaire tweeluiken die de tegenstellingen op de spits dreven (1927, 1930).

Huldeaffiches voor de aangeklaagde voorzitter van de Frontpartij Adiel Debeuckelaere Debeuckelaere, Adiel
Adiel Debeuckelaere (1888-1979) was een Vlaams-nationalistisch politicus. Hij zou zijn imago vooral opbouwen dankzij zijn leidende rol in de Frontbeweging. Lees meer (1921), de gevangen activist August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer (1922) of de neergeschoten Vlaamsgezinde student Herman van den Reeck Van den Reeck, Herman
Herman van den Reeck (1901-1920) was een Vlaamsgezinde links-radicale student, die zich van 1916 tot zijn overlijden in 1920 engageerde in de activistische jongerenbeweging. Toen Van den ... Lees meer (1922, 1923) naar ontwerpen van Lode Seghers sloegen veeleer een cerebrale toon aan. Voor eigentijdse heldenverering benutte men de moderne expressionistische beeldtaal. Geabstraheerde vormen, egale kleurvakken en een dramatisch licht-donkercontrast ondersteunden de martelaarsstatus en maakten de propagandabiljetten tot werktuigen van volksverontwaardiging en massaprotest.

Jaren 1930

Kort na zijn debuut omstreeks 1928 hanteerde Frans van Immerseel Van Immerseel, Frans
Lees meer hetzelfde expressionistische register. De keuze voor mono- of bichromie matigde de drukkosten en dwong de graficus tot een uitgezuiverd, snel leesbaar en ondubbelzinnig beeld. Zijn meesterlijke presentatie van Van den Reeck (gelegen op een brancard, wat een kruisvorm suggereert) op een affiche voor het derde Landelijk Congres van het Algemeen Vlaams Nationaal Jeugdverbond (1930) zette de trend voor de jaren 1930.

Joz. de Swerts De Swerts, Jozef
Beeldend kunstenaar en illustrator Joz de Swerts (1890-1939) ontwierp affiches voor de IJzerbedevaarten en het VOS. Zijn spotprenten voor Pallieter en Nieuw Vlaanderen maakten hem tot ee... Lees meer creëerde van 1925 tot aan zijn dood in 1939 tien IJzerbedevaartaffiches en tekende voor het VOS (1938, 1939). Nieuwe talenten dienden zich aan: G. De Keyser (VOS. 1932, 1933; Vlaams Nationaal Zangfeest Vlaamsch Nationale Zangfeesten
Lees meer 1935; IJzerbedevaarten 1936, 1941; Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) 1937), Armand Panis (1907-1997 - VNV 1938; Zangfeesten 1937, 1939, 1941, 1942), Leo Lewi (1909-1976 - IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer 1935). Net als Van Immerseel waren zij openlijk flamingant. Gelegenheidsauteurs als Leon van Damme (IJzerbedevaart 1935) en Jos Coene (1913-1997 - IJzerbedevaart 1937) ontbeerden dit openlijke profiel. Altijd betrof het beroepsontwerpers, wat strookte met de professionalisering van het ambt en specialisatie van de opleiding. Belgische topgrafici hielden zich bij het politieke afficheontwerp kennelijk afzijdig.

Tegen de achtergrond van de economische recessie en massale werkloosheid liep het collectivistische discours hoog op. Het individu hoorde zich te identificeren met een levensbeschouwelijke zuil en een politieke partij. Dat kon via deelname aan publieke meetings. Suggestieve muurbiljetten speelden daarbij een wezenlijke rol als massamedium, waarvan de daadwerkelijke efficiëntie evenwel moeilijk gemeten kan worden. Bij het repertorium van de klassieke Vlaamse banier of schild, de gestileerde blauwvoet of de geïdealiseerde krijger voegden zich een kloeke IJzertoren en onverzettelijke middeleeuwse soldenier. Vaak figureerde het Gentse Gravensteen, het Brugse belfort of het Brusselse stadhuis op de achtergrond ter lokalisatie van het evenement én als natievormend symbool.

Tweede Wereldoorlog

De internationale agitatie en radicale keuzes van sommige verenigingen leidden tijdens de Tweede Wereldoorlog tot een opschalen van de propagandamiddelen. Tevens noopten ze tot een strakkere beeldregie: onverschrokken soldaten in uniform zetten de militaristische toon. Samen met de insignes, monumentale swastika’s of triomfantelijke symbolen wierven ze ondubbelzinnig voor het ‘SS-vrijwilligerslegioen “Vlaanderen”’, de Zwarte Brigade Zwarte Brigade
Lees meer van het VNV, de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen
Lees meer (NSJV) of de Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap
De Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap (DeVlag) (1935-1945) was vóór de Tweede Wereldoorlog een organisatie van Vlaamse en Duitse studenten. Tijdens de oorlog ontpopte de DeVlag zich ... Lees meer (DeVlag). Er stond geen rem op de verbinding van Groot-Germaanse en Vlaamse motieven: zo presenteerde Gard van Mechelen (1915-2008) een heroïsche Tijl Uilenspiegel Tijl Uilenspiegel
Tijl Uilenspiegel is een personage uit een laatmiddeleeuws Duits volksboek, dat van de 19de eeuw tot diep in de 20ste eeuw door uiteenlopende politieke bewegingen in België en Vlaanderen ... Lees meer met goedendag omgord, vóór een hakenkruis en monumentale Leeuw (1941).

Naast een aantal anonieme ontwerpen treft de alomtegenwoordigheid en de harde stijl van Frans van Immerseel. Genoemde tekenaars waren evenals drukker Jan Acke Acke, Jan
Jan Acke (1911-1943) was een Vlaams-nationalistische uitgever die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog aansloot bij de Schutzstaffel (SS) en de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap. Hij st... Lees meer (firma Steenlandt Kortrijk-Brussel) geëngageerd in nationaalsocialistisch georiënteerde organisaties. Net als Karel en Jozef Platteau (firma O. Platteau Antwerpen) die voor de bezetter drukten, werden ze na de bevrijding vervolgd vanwege collaboratie.

Recentere periode

Diverse uitgevers en auteurs van affiches trachtten na 1945 in het reine te komen met het verleden. Sommigen meden een fanatieke benadering en grepen naar een onschuldige, neutrale eigentijdse taal, deze van de abstrahering en abstractie. Enkel het kleurgebruik en de symboolgeladen vooroorlogse motieven verraadden de persuasieve insteek. Op een affiche voor het Nationaal Zangfeest liet Luc Verstraete Verstraete, Luc
Kunstenaar Luc Verstraete (1928-2008) ontwierp affiches voor tal van Vlaamsgezinde manifestaties, zoals de IJzerbedevaarten. Lees meer de figuren van de 19de-eeuwse Vlaamsgezinde componist Peter Benoit Benoit, Peter
Peter Benoit (1834-1901) was een Vlaamsgezinde componist en muziekpedagoog. Lees meer en een middeleeuwse krijger interageren met een mensenmassa in een energetisch, gestileerd geheel (1951). Gelegenheidsauteurs Lydia de Ganck (1930) en ene Pieterse integreerden heterogene motieven als een zanger, muzieknoten of de Vlaamse Leeuw in een non-figuratieve compositie (1952-1953, 1959). Anderen speculeerden op een slachtofferrol en schakelden strijdmotieven uit de Guldensporencanon in om de gevestigde orde als vijand voor te stellen (11 juli-viering Kortrijk 1952). Sierlijk vlaggenvertoon, bouwende handen en een perspectivische weergave van de nieuwe IJzertoren demonstreerden herwonnen slagkracht, zelfvertrouwen en toekomstoptimisme (IJzerbedevaart 1951-1956). Tussen 1952 en 1985 tekenden Luc Verstraete (1928-2008) en André Sollie (1947) het gros van de IJzerbedevaartaffiches.

Wat de verkiezingspropaganda van de naoorlogse Vlaams-nationalistische partijen betreft nam de Volksunie Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer de gebruikelijke persoonsgerichte overredingstechnieken van andere politieke partijen over (1954-2001). De agressieve communicatiestrategie van het Vlaams Blok/Belang Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer brak uitdrukkelijk met de mainstream: via laagdrempelige beelden en slogantaal zette deze partij in op stereotypering en antithese (1994-heden).