Tijl Uilenspiegel

Van Nederduitse schelm tot Vlaamse volksjongen

Initieel was Tijl Uilenspiegel de hoofdfiguur van een oorspronkelijk Duits volksboek van Hermann Bote (gestorven in 1520), dat verhaalt van allerlei grappen en grollen uit het leven van een half-historische, half-legendarische Nederduitse 'held' uit de 14de eeuw. Spoedig in het Nederlands vertaald (oudste bekende druk ‘gheprint Thantwerpen in die Rape by (...) Michiel van Hoochstraten’, tussen 1519 en 1546) en weldra in Vlaanderen ongemeen populair, later ook in een nationale interpretatie van de Tijlfiguur als Vlaamse held en vrijheidsstrijder.

In het oude Nederlandse volksboek wordt Uilenspiegel geboren in Knetlinge by den Welme (= Kneitlingen) en sterft hij in Mollen (= Mölln). In een Antwerpse druk uit de eerste helft van de 17de eeuw, vanwege de censuur verschenen met een Amsterdams schijnadres, sterft Uilenspiegel voor het eerst in Damme (bij Brugge), klaarblijkelijk omdat men het graf van Jacob van Maerlant voor dat van Uilenspiegel hield. In een reeks Antwerpse drukken uit de jaren 1770-1850 (door F.I. Vinck, J.N. Vinck, J. de Cort, P.J. Rymers, J.H. Heyliger, J. Thys) wordt Uilenspiegel in Knittingen (sic) geboren, maar sterft in Damme. Ook Gentse drukken uit dezelfde periode (onder andere van J. Gimblet en L.R. van Paemel) vertonen hetzelfde stramien. In andere Gentse drukken (onder andere van I.C. van Paemel en H. de Ceuninck) wordt Uilenspiegel eveneens in Knittingen geboren, maar sterft in Mellen of Melle, kennelijk de door de naam Mölln opgeroepen Oost-Vlaamse gemeente. In zijn Ulenspiegel-editie van 1840 betoogde de Brugse stadsarchivaris J.O. Delepierre dat Kneitlingen een verbastering is van Knesselare en dat de held dus ook in Oost-Vlaanderen geboren is. Zijn Gentse collega Prudens van Duyse Van Duyse, Prudens
Lees meer verwierp deze theorie in 1858 als een hersenschim. Alleen de Gentse uitgeverij Snoeck-Ducaju & Zoon liet in haar achtste uitgave van het volksboek uit 1898 Tijl in Knesselare geboren worden. Andere uitgevers gingen het 'probleem' gewoon uit de weg: in de Brusselse Loosfeltdrukken bijvoorbeeld (onder andere in 1885) wordt Uilenspiegel ‘in een dorp in Vlaanderen’ geboren en sterft ‘in de stad’. In al deze uitgaven blijft Uilenspiegel een pretentieloze grappenmaker.

Liberale flierefluiter en Vlaams-Belgisch embleem

Een nationale vrijheidsheld werd hij pas in La Légende d’Ulenspiegel (1869), de bekende roman van Charles de Coster De Coster, Charles
Charles de Coster (1827-1879) was een schrijver die behoorde tot de progressieve vleugel van het liberalisme. Zijn belangrijkste werken zijn Légendes flamandes (1858), Contes brabançons (... Lees meer . In de jong-liberale kringen waarin de auteur zich bewoog, was de Tijl-figuur al zo’n tien jaar eerder in de belangstelling komen te staan. Zo werkte De Coster rond 1856 mee aan het tijdschrift Uylenspiegel, een forum van progressieve liberale Vlaamsgezinden, die in Tijl Uilenspiegel niet alleen het geïdealiseerde type van de onconventionele klaploper meenden te herkennen, maar ook een specifiek Belgisch België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer symbool. Die chauvinistische invulling nam in 1860 voor het eerst de vorm aan van uitgesproken nationalisme toen de Leuvense liberaal Louis Defré (pseud. Joseph Boniface) een pamflet publiceerde waarin de schelm werd opgevoerd als nationaal ‘génie’. Tijl Uilenspiegel, zo luidde het, had de Belgen door de eeuwen heen bijgestaan in hun verzet tegen buitenlandse onderdrukkers en belichaamde de Belgische vrijheidszin.

Beide interpretaties van de Tijl-figuur – de subversieve flierefluiter en de patriottische held – keerden terug in De Costers Légende. In deze monumentale historische roman, die zich afspeelt tegen de politiek bewogen achtergrond van de 16de-eeuwse Nederlanden, wijken kolder en klucht gaandeweg voor ernstige heldendaden. Het katalyserende moment in dit verband vindt plaats wanneer Tijls ouders Claes en Soetkin beiden om het leven komen tijdens de Spaanse repressie. Uit wraaklust ontpopt de schalk zich vanaf dat ogenblik als een onverschrokken verzetsstrijder. De Costers’ Tijl flankeert de geuzen Geuzen
De Geuzen waren opstandige edelen in de 16de-eeuwse Nederlanden, die rebelleerden tegen de Spaanse overheersing. Eind 19de eeuw groeide de term ‘geus’ in Vlaanderen uit tot een populair h... Lees meer op het slagveld en verstrekt advies aan de leiders van de Nederlandse Opstand, met name Marnix van Sint-Aldegonde en Willem van Oranje.

La Légende had daarmee, naast een antiklerikale en een liberale, onmiskenbaar ook een nationale inzet. Dat De Coster Uilenspiegels vrijheidsstrijd nadrukkelijk in het oude Vlaanderen situeerde (als pars pro toto voor de Nederlanden), lag geheel in de lijn van het 19de-eeuwse Belgisch nationalisme Belgisch nationalisme
Lees meer . Het graafschap Vlaanderen werd daarin in stelling gebracht om België historisch en cultureel af te bakenen tegenover het annexionistische Frankrijk Frankrijk & Vlaanderen
De verhouding tussen Vlaanderen en Frankrijk werd altijd gekenmerkt door een aanzienlijke dubbelzinnigheid. Hoewel er lange tijd een grote affiniteit met de Franse cultuur bestond, werd d... Lees meer . Dergelijk patriottisme sloot overigens sympathie voor de ‘Vlaamse zaak’ niet uit, ook niet bij De Coster, wat wellicht mede de Vlaamse oriëntering van zijn boek verklaart.

La Légende verrijkte de Uilenspiegelstof met enkele belangrijke nieuwe verhaalingrediënten. Zo was Damme vanaf nu ook Tijls geboorteplaats en wist de held zich voor het eerst omringd door enkele archetypische nevenpersonages, die met de jaren bijna even iconisch zouden worden als hijzelf: de al genoemde Claes en Soetkin als verheven vader- en moederfiguur, Tijls trouwe vriendin Nele en zijn welgedane sidekick Lamme Goedzak. Incarneerde Tijl de ‘geest’, dan vertegenwoordigden Nele en Lamme respectievelijk het 'hart' en de ‘maag’ van het ‘edele volk van Vlaanderen’.

Tijl op de voorposten van de Vlaamse beweging en het ontluikende Vlaams-nationalisme

Vooral als gevolg van zijn fel antiklerikale toonzetting (waardoor het boek op de index van de katholieke Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer belandde) is De Costers roman in Vlaanderen zelf nooit echt populair geworden. Wél gaf La Légende de stoot tot een specifiek-Vlaamse en soms uitgesproken flamingantische interpretatie van Tijl Uilenspiegel. Zo publiceerde de vrijzinnige Antwerpse leraar Antoon Moortgat Moortgat, Antoon
Antoon Moortgat (1862-1927) was een Antwerpse leraar, dichter, toneelauteur, drukker en journalist. Tijdens de Eerste Wereldoorlog engageerde hij zich in het activisme, wat ertoe leidde d... Lees meer in 1903 het drama Uilespiegel, waarin het Vlaamse accent dat De Coster aan de figuur had gegeven werd uitvergroot en meer op de voorgrond kwam te staan, maar ook de vurig liberale, anti-paapse teneur van La Légende behouden bleef.

Een andere liberale flamingant, de Antwerpse gemeenteambtenaar en journalist Jan Bruylants (pseudoniem Auctor), liet daarentegen in zijn succesvolle Tyl Uilenspiegel in Vlaanderen (1904) de legendarische volksheld meestrijden in de katholiek en conservatief geïnspireerde opstand van de Brigands Brigand(s)
Brigand(s) is een naam die de autoriteiten van de Franse republiek na de Franse Revolutie van 1789 gaven aan opstandelingen tegen hun gezag. In de katholieke flamingantische literatuur we... Lees meer tegen de Franse revolutionairen in de 18de eeuw. Overeenkomstig een typisch romantisch-flamingantisch motief werd de Boerenkrijg Boerenkrijg
De Boerenkrijg is de benaming van een opstand in het najaar van 1798 tegen het Franse regime. Lees meer in Auctors verhaal voorgesteld als het aarzelende ontwaken van de al eeuwenlang ingedommelde Vlaamse natie. Van ‘opper-Geus’ veranderde Tijl daarbij in de ultieme beschermer van het gelovige Vlaanderen tegen goddeloze invloeden. Zo werd de strijdende Uilenspiegel van De Coster ook aanvaardbaar voor de katholieke vleugel van de Vlaamse beweging

Alles bij elkaar had de Uilenspiegel-figuur aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer een behoorlijk prominente plaats veroverd in de flamingantische verbeelding. Als icoon onttrok hij zich echter niet aan de levensbeschouwelijke breuklijn die de Vlaamsgezinden verdeelde. Daar kwam verandering in toen een minderheid van de Vlaamse beweging tijdens de oorlog in Vlaams-nationalistische zin radicaliseerde en zich bereid toonde tot collaboratie met de Duitse bezetter (zie Activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer ). Toen groepjes radicale Vlaamsgezinde studenten les gingen volgen aan de vernederlandste Gentse universiteit Universiteit Gent
Lees meer , groeide Tijl Uilenspiegel uit tot hun belangrijkste strijdsymbool. Onder impuls van de studentenleider Arthur Mulier Mulier, Arthur
Arthur Mulier (1892-1979) engageerde zich als student in het activisme. Na de oorlog was hij eerst actief in de katholieke partij en daarna in het bedrijfsleven, waar hij pleitte voor ee... Lees meer kreeg hun ‘gezelligheidsvereniging’ de naam Ulenspiegel en de activistische katholieke dichter Wies Moens Moens, Wies
Lees meer begon in Aula Aula (1933-1940)
Aula was het tijdschrift van het Gentsch Studenten Corps (GSC). Het verscheen vanaf het academiejaar 1933-1934 (eerste nummer 9 oktober 1933) en hield op te verschijnen met nummer 2 (janu... Lees meer , het orgaan van het Gentsch Studentencorps, een politiek-satirische ‘Uylenspieghelrubriek’.

Ook andere strekkingen binnen het activisme kozen Tijl als hun (al dan niet voornaamste) symbool. Raf Verhulst Verhulst, Raf
Raf Verhulst (1866-1941) was een Vlaamsgezinde schrijver, journalist en docent, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een prominente rol opeiste in het activisme. Lees meer , die aan het begin van de 20ste eeuw al een satirisch blad Uilenspiegel had uitgegeven, liet vanaf 1915 in Het Vlaamsche Nieuws Het Vlaamsche Nieuws
Het Vlaamsche Nieuws was een Antwerps Duits-activistisch persorgaan, dat eerst onder de naam Vlaamsche Gazet – Het Laatste Nieuws verscheen. Het werd het belangrijkste activistische perso... Lees meer een feuilleton onder de titel Tijl Uilenspiegel verschijnen. In Vlaamsch leven Vlaamsch Leven
Vlaamsch Leven was een "Zelfstandig Vlaamsch-Geïllustreerd Weekblad". Het verscheen in Brussel van 3 oktober 1915 tot 20 oktober 1918. Lees meer – een toonaangevend blad voor culturele activisten – wees de ‘activistische kunstpaus’ Willem Gijssels Gijssels, Willem
Willem Gijssels (1875-1945) was als schrijver, toondichter en vooral gelegenheidsdichter betrokken bij het Antwerpse en Nederlandstalige Brusselse literaire leven. Tijdens de Eerste Werel... Lees meer met zichtbaar genoegen op het feit dat de groeiende Vlaamse belangstelling voor De Costers roman op de keper beschouwd niet mogelijk was geweest zonder Duitse vertalingen van Botes Nederduitse volksboek. Een groep Leuvense, overwegend socialistische activisten, onder wie Leo Magits Magits, Leo
Leo Magits (1899-1990) was tijdens de Eerste Wereldoorlog betrokken bij het activisme. Later was hij secretaris van de Centrale Volksopvoeding voor Vlaanderen en directeur van de Arbeider... Lees meer , publiceerde in februari 1918 dan weer een weekblad met als titel Uilenspiegel van Leuven. In de context van het activisme konden Vlaamse katholieken en vrijzinnigen dus voor het eerst dezelfde Uilenspiegel huldigen, namelijk de Uilenspiegel van De Coster. Hun nationalistische overtuiging kreeg voorrang op levensbeschouwelijke verschillen.

Toen na de oorlog het prille politieke Vlaams-nationalisme aanknoopte bij die pluralistische ingesteldheid, was het opnieuw Tijl Uilenspiegel die de eenheid onder de Vlaams-nationalisten symboliseerde. Gemaskerd als Multafero beschreef dichter en criticus Pol de Mont De Mont, Pol
Pol de Mont (1857-1931) was een dichter, essayist, folklorist, journalist, kunstcriticus en redenaar. In al zijn activiteiten gaf hij de Vlaamse strijd absolute prioriteit. Decennialang w... Lees meer in het pamflet Een droom van Tijl Uilenspiegel en Lamme Goedzak hoe deze onafscheidelijke personages tijdens een overnachting in het Antwerpse Schoonselhof Schoonselhof
Het Schoonselhof is een begraafplaats in de stad Antwerpen. Als laatste rustplaats van tal van culturele en politieke boegbeelden van de Vlaamse beweging speelt de begraafplaats een bijzo... Lees meer al dromend alle gestorven flaminganten sinds het ontstaan van de Vlaamse beweging zagen opstaan uit het graf om, ongehinderd door hun verschillende achtergronden en overtuigingen, één Vlaams-nationale partij in het leven te roepen. De figuur van Tijl Uilenspiegel bleek bovendien een probaat uithangbord voor de Vlaams-nationalistische ‘subcultuur’ die zich op een meer lokaal niveau begon te manifesteren: begin jaren 1920 leende hij zijn naam aan verschillende Vlaamse Huizen Vlaamse Huizen
Lees meer , cafés die als Vlaams-nationalistisch vergaderlokaal dienstdeden en in vele Vlaamse steden te vinden waren.

Van het onafhankelijke Vlaanderen naar Groot-Nederland en weer terug

De activisten waren niet de enigen die het verhaal van Tijl Uilenspiegel tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden aangewend voor de eigen zaak. Ook een Belgisch-patriottische lezing van De Costers roman deed rond die tijd weer opgeld. Voor vele Belgen symboliseerde Uilenspiegel tijdens en onmiddellijk na de oorlogsjaren het verzet tegen Duitsland. Het bleek nog maar een voorproefje van het politiek-ideologische hanengevecht waar Tijl, Nele en Lamme tijdens het interbellum in zouden verzeilen. Niet alleen Belgische patriotten en Vlaams-nationalisten, ook radicaal-links en uiterst-rechts deden verwoede pogingen om zich Tijl Uilenspiegel toe te eigenen.

De Vlaams-nationalistische recuperatie van de Uilenspiegelstof beleefde in de jaren 1920 een impuls. Net zoals het Vlaams-nationalisme zelf, dat zijn pluralistische intenties al snel zag vastlopen in ideologische twisten, stolde de Vlaams-nationalistische Tijl in zijn katholieke gedaante. Hét scharniermoment in deze evolutie was de opvoering van Anton van de Veldes Van de Velde, Anton
Anton van de Velde (1895-1983) was een Vlaams-nationalistische theaterauteur en romanschrijver, die als lid van de Pelgrimbeweging en spilfiguur bij het Vlaamsche Volkstoneel in de jaren ... Lees meer toneelstuk Tijl in 1926 door het Vlaamsche Volkstooneel Het Vlaamsche Volkstooneel (1924-1932)
Lees meer . Dit naar de vorm modernistische, maar van inhoud integraal-katholieke stuk presenteerde zich min of meer als een vervolg op De Costers Légende, waarin Tijl en Lamme niet alleen de strijd aanbonden met een franskiljons Franskiljon
'Franskiljon' is in het traditionele flamingantische discours de benaming van een voorstander en bevorderaar van de verfransing in Vlaanderen. Het begrip kenmerkt iemand die overtuigd is ... Lees meer echtpaar dat Nele gevangen hield als hun huismeid, maar ook met de Wandelende Jood John-Ahasveer en de Vliegende Hollander, personages die voor Van de Velde het ontwortelde, internationalistische moderne leven vertegenwoordigden. Antisemitisme Antisemitisme
Lees meer , anti-amerikanisme en antikapitalisme maakten bij de auteur deel uit van één overkoepelende antimoderne basishouding. De voorstelling van het VVT was bijzonder succesvol: anderhalf jaar later volgde zowaar een opvoering in de Parijse Comédie des Champs Élysée.

Het vervolg Tijl II (1930) weerspiegelde het nieuwe elan van het Vlaams-nationalisme na de Bormsverkiezing Bormsverkiezing
De Bormsverkiezing – de verkiezing van de onverkiesbare, in de gevangenis verblijvende ex-activist August Borms tot Kamerlid bij tussentijdse verkiezingen in 1929 – was een politiek feit ... Lees meer . Het stuk eindigde beduidend triomfantelijker dan Van de Veldes eerste Uilenspiegel-interpretatie, die door onder anderen Moens defaitisme verweten was. Het was tevens een reactie op het concurrerende nieuwe toneelgezelschap Nationaal Vlaamsch Toneel Het Nationaal Vlaamsch Tooneel
Het Nationaal Vlaamsch Tooneel was een rondreizend theatergezelschap, geleid door Staf Bruggen, dat de traditie van het Vlaamsche Volkstoneel voortzette in de periode 1924-1940. Lees meer van Staf Bruggen Bruggen, Staf
Staf Bruggen (1893-1964) was een Vlaamse acteur en regisseur die grote successen behaalde tijdens het interbellum. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij directeur van de Koninklijke Ned... Lees meer , dat eerder dat jaar de enthousiast ontvangen voorstelling Uilenspiegel op de planken had gezet: sommigen hadden Bruggens stuk zelfs uitgeroepen tot ‘de Vlaamse Muette de Portici van 1930’, een ondubbelzinnige suggestie dat Uilenspiegel het in zich had om een Vlaamse revolutie te ontketenen. Het Vlaamsche Volkstooneel was minder opgezet met deze ontwikkelingen. Dat wilde immers zelf hét nationale toneelgezelschap van Vlaanderen zijn.

De weerklank van beide toneelstukken laat in elk geval zien hoe België, op zijn honderdste verjaardag, een van zijn nationale symbolen had moeten afstaan aan het Vlaams-nationalisme. De ‘oude’, Belgische interpretatie van Uilenspiegel verdween niet, bleef in Franstalig België zelfs vrijwel onaangetast, maar werd overstemd door de jongere en luidruchtigere Uilenspiegel van de Vlaams-nationalisten.

In het verlengde van Van de Veldes stukken kreeg Tijl Uilenspiegel in de jaren 1930 een rechts-autoritaire of ronduit fascistische invulling. Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer (Verdinaso) liet zijn milities marcheren op de maat van niet één, maar twee Uilenspiegel-liederen. De Costers personage werd daarin tegelijk als de grote wegbereider én de ideale volgeling van Verdinaso-leider Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer in de strijd om een politiek Groot-Nederland Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer voorgesteld. Ook na de zogenoemde Nieuwe Marsrichting, waarbij Van Severen zijn beweging onverwacht een Belgisch-nationalistische afslag liet nemen, bleef Tijl in dienst als Dinaso-symbool. Zijn grote liefde deed het ondertussen goed bij de politieke concurrent van het Verdinaso: Nele werd het huisicoon van het Vlaamsch Nationaal Vrouwen Verbond Vlaamsch Nationaal Vrouwenverbond
Het Vlaamsch Nationaal Vrouwenverbond (1930-1944) was een Vlaams-nationalistische vrouwenorganisatie die in 1934 deel werd van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). Lees meer (VNVV), de vrouwenorganisatie van het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) (zie Gender Gender
Vrouwen en mannen kregen verschillende rollen binnen de Vlaamse beweging. De heersende verwachtingen spoorden echter niet altijd met de werkelijke genderverhoudingen en evolueerden boven... Lees meer ), en groeide uit tot een populaire meisjesnaam in Vlaams-nationalistische middens. Haar personage kreeg bovendien opvallend meer gewicht dan gewoonlijk in de roman De speelman en zijn zoon (1941), waarmee de Vlaams-nationalistische critica Jeanne de Bruyn De Bruyn, Jeanne
Jeanne de Bruyn (1902-1975) was een journaliste en schreef veel over film. Ze was redactrice van Volk en Staat, waarvan ze vanaf februari 1944 het hoofdredacteurschap in handen kreeg, en ... Lees meer een van de weinige vrouwelijke Uilenspiegel-bewerkingen leverde.

Tijl aan beide zijden van het front tijdens de Tweede Wereldoorlog

De tegenstelling tussen verschillende Uilenspiegel-interpretaties kende een climax tijdens de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer . De fascistische Uilenspiegel die zich tijdens het interbellum had ontwikkeld, werd nu ingezet om de radicale collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer met de Duitse bezetter te bevorderen. Zo verscheen een strijdbare Uilenspiegel op affiches waarmee het Erzsatskommando Flanderns der Waffen-SS Vlaamse jongens opriep om aan het oostfront Oostfronters
Het begrip oostfronters duidt in de context van de geschiedenis van de Vlaamse beweging op Vlamingen die als vrijwilliger aan de zijde van Duitsland vochten tegen het Sovjetrussische Rod... Lees meer te gaan strijden, en de Uilenspiegel van het Nationaal Vlaamsch Tooneel werd in 1942 zowel opgevoerd door het Nieuw Vlaams Volkstooneel van de DeVlag Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap
De Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap (DeVlag) (1935-1945) was vóór de Tweede Wereldoorlog een organisatie van Vlaamse en Duitse studenten. Tijdens de oorlog ontpopte de DeVlag zich ... Lees meer als tijdens de Guldensporenviering van de Gentse VNV-afdeling. De voorstelling van het Nieuw Vlaams Volkstooneel bevatte een expliciete oproep tot collaboratie met de bezetter. Toen in 1944 de Hitlerjugend Vlaanderen Hitlerjeugd Vlaanderen
De Hitlerjeugd Vlaanderen (HJV) werd eind 1943 opgericht door de DeVlag in een poging het monopolie op de Vlaamse Nieuwe Orde-gezinde jeugd te verwerven. De HJV bleef klein en werd overg... Lees meer werd opgericht, gaf zij haar ledenblad de titel Tijl. Deze collaborerende Tijl vertoonde nog nauwelijks enige gelijkenis met de olijke grappenmaker uit de volksboeken. Linkse of liberale varianten van de Uilenspiegelfiguur bleven tijdens de bezetting echter ook bestaan, al diende dit in de clandestiniteit te gebeuren. Er verschenen verschillende sluikbladen met een verwijzing naar Uilenspiegel in de titel, en de Gentse liberaal-flamingantische historicus Hans van Werveke Van Werveke, Hans
Lees meer wilde een verzet Verzet
Het georganiseerde verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Vlaamse provincies was doorgaans altijd Belgisch verzet: zowel op het vlak van de ideologische oriëntatie, de motieven en he... Lees meer shouding bij zijn studenten aankweken door hen aan te sporen La Légende d'Ulenspiegel te lezen. De Antwerpse socialistische burgemeester Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer bleef in zijn Londense ballingschap Uilenspiegel aanprijzen als een symbool van de onknechtbare Belgische – en dus ook Vlaamse – zin voor vrijheid. De ‘geest van Uilenspiegel’, zo heette het ook in een aantal naoorlogse publicaties, had de Duitse bezetter voortdurend op een humoristische wijze om de tuin geleid en ervoor gezorgd dat deze geen vat kreeg op de Belgische bevolking.

De strijd om de ziel van Uilenspiegel in het naoorlogse Vlaanderen

Toch betekende de bevrijding niet het einde van de rechts-nationalistische Uilenspiegel. Integendeel zelfs, het verrijzenismotief uit de roman van De Coster leende zich uitstekend tot het narratief van wederopstanding waarop Vlaams-nationalistische kringen een beroep deden om zich te verlossen van het diskrediet waarin de repressie hen had gebracht. In publicaties van talloze Vlaams-nationalistische organisaties werd Uilenspiegel opgevoerd om te benadrukken dat de Vlaamse beweging – en dus Vlaanderen – ook deze slag te boven zou komen. De gewezen collaborerende dichter Bert Peleman Peleman, Bert
Bert Peleman (1915-1995) was tijdens de Tweede Wereldoorlog diensthoofd bij de Dietsche Militie-Zwarte Brigade, waarvoor hij vijf jaar gevangen zat. Na de oorlog was hij vooral actief in ... Lees meer , de beeldhouwer Albert Poels Poels, Albert
Lees meer en andere Vlaams-nationalistische kunstenaars spanden zich actief in om Uilenspiegel – samen met die andere literaire held Reinaert de vos – een centrale plaats te geven in de verbeelding van de Vlamingen. Zij slaagden erin hun Tijl ook te laten doordringen in de populaire kringen van hun tijd – al was de band met het Vlaams-nationalisme daarin eerder impliciet aanwezig. Zo nam Louis Neefs in de vroege jaren 1970 een plaat op met liederen over Uilenspiegel op tekst van Peleman, en in 1977 liet ook Will Tura een nummer over Uilenspiegel verschijnen op zijn LP Vlaanderen m’n land. Net zoals Wannes van de Velde acht jaar eerder in zijn song Tijl Uilespiegel benadrukte Tura daarin dat Uilenspiegel onterecht als een ‘dwaas’ werd gezien, aangezien hij in werkelijkheid een ‘filosoof’ was. ‘we make van Uilespiegel ne zot

en make z'n echte ziel kapot’, klinkt dat in het Antwerps van Van de Velde.

Uilenspiegel bleef daarmee tijdens de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog een herkenbare figuur voor Vlamingen in verschillende segmenten van het ideologische spectrum. Naargelang het aspect dat men op de voorgrond plaatste, kon hij immers heel verschillende ideeën en idealen belichamen. Voor rechtse Vlaams-nationalisten belichaamde hij de wederopstanding van Vlaanderen, terwijl Lamme Goedzak symbool stond voor de Vlamingen die dit collectieve doel ondergeschikt maakten aan hun individuele materiële belangen. Katholieke Vlaamsgezinden hielden de relatie tussen Tijl en Nele aan Vlaamse jongeren voor als een nastrevenswaardige genderverhouding. Socialisten en communisten daarentegen zagen in Uilenspiegel een symbool voor een ontembare vrijheidsdrang en een universeel streven naar gelijkheid.

Deze verschillende Uilenspiegelinterpretaties konden tot op zekere hoogte samen sporen, maar soms werd de onderlinge spanning ervan toch duidelijk aan de kaak gesteld. Dat deed met name Hugo Claus Claus, Hugo
Lees meer zeer nadrukkelijk in zijn dystopische toneelstuk Tand om tand, dat tijdens het seizoen 1969-1970 na een hevige controverse door de KVS Koninklijke Vlaamse Schouwburg
De Koninklijke Vlaamse Schouwburg (KVS) werd op 23 augustus 1875 opgericht op initiatief van een aantal prominente liberale flaminganten, die ijverden voor een Nederlandstalig beroepstone... Lees meer in Brussel werd opgevoerd. Claus situeerde het verhaal in het onafhankelijke Vlaanderen van de toekomst, waar een succesrijke en subversieve popzanger, Jan van der Molen, carrière maakt onder het pseudoniem Uilenspiegel, zeer tot het ongenoegen van de Vlaamse regering, die er een verraad in ziet aan de Uilenspiegel die zij lang voor haar eigen kar had kunnen spannen. Uiteindelijk executeert zij Van der Molen.

De spanning tussen de linkse en de rechtse Uilenspiegel-interpretatie deed zich nadrukkelijk voor naar aanleiding van de Uilenspiegel-feesten die in 1979, naar aanleiding van de honderdste verjaardag van Charles de Coster, werden gevierd. De Vlaamse Kommunistische Partij en het Masereel-fonds riepen op hun beurt dit jaar tot een Uilenspiegeljaar uit, en riepen geregeld op om de ‘ware’ Tijl uit de handen van de reactionaire katholieke krachten te bevrijden. Dit was geen louter literaire of culturele aangelegenheid, zo werd in  De Rode Vaan De Rode Vaan
Lees meer  geponeerd, ‘want de Tijl waarachter het Vlaamse volk zich schaart bepaalt de oriëntatie en de doelstelling van haar strijd, ook vandaag nog’. Het blad stoorde zich eraan dat uitgerekend Bert Peleman naast minister van cultuur Rika de Backer Van Ocken, Rika
Rika van Ocken (1923-2002) was voor de Christelijke Volkspartij senator, minister in verschillende regeringen en Europees Parlementslid. Voor haar politieke carrière was ze actief in de k... Lees meer op de ereplaats mocht zitten bij de inhuldiging van het Damse Uilenspiegel-museum in 1979. Daarmee had De Backer, aldus De Rode Vaan, niet gekozen voor de echte Tijl, strijder tegen verdrukking en achterlijkheid, maar voor ‘zijn tegenvoeter, de pseudo-Tijl, die, ook tijdens de Duitse bezetting, door de pseudo-Vlamingen werd ingezet om ons volk beter te ketenen’.

Uilenspiegel wordt vergeten aan het einde van de 20ste eeuw

Vanaf de jaren 1980 verdween Tijl Uilenspiegel steeds meer uit symbolische repertorium van Vlaanderen, en behoorde dus ook de strijd om de échte Uilenspiegel tot het verleden. Niet toevallig werd de voorlopig recentste Vlaamse literaire adaptatie van het Uilenspiegel-thema in 2022 geleverd door de toen 81-jarige auteur Walter van den Broeck, en kreeg het boek ook weinig weerklank in de publieke opinie. Dit proces ging hand in hand met een algemene achteruitgang van het militante Vlaams-nationalisme in een periode waarin de federalisering de politieke zelfstandigheid van Vlaanderen steeds meer tot een realiteit maakte. Ook de figuren Nele en Lamme Goedzak hebben hun herkenbaarheid als culturele referenties grotendeels verloren – ook al wordt in algemene zin de notie Lamme Goedzak nog wel begrepen als een verwijzing naar iemand die weinig strijdbaarheid tentoonspreidt. Het is echter zeer de vraag of veel Vlamingen de culturele referentie nog precies doorgrondden toen de cartoonist zaza (pseudoniem voor Klaas Storme) in december 2023 de gewezen CD&V Christen Democratisch & Vlaams
Lees meer -voorzitter Joachim Coens als ‘de Lamme Goedzak uit Damme’ voorstelde. Vandaag behoren Tijl, Nele en Lamme Goedzak vooral tot het studiedomein van een relatief kleine kring Uilenspiegel-liefhebbers, die zich op een intensieve maar vooral antiquarische manier bezig houden met het achterhalen van de precieze genealogie van de Uilenspiegelthematiek en daarover berichten in het in 1991 opgerichte Ulieden spiegel. De band met de Vlaamse beweging is daarbij grotendeels verloren gegaan.