Geuzen

Herkomst en betekenisevolutie

Vanuit een historisch perspectief slaat het woord Geus op de 16de-eeuwse opstandige edelen in de Nederlanden tijdens de regering van Filips II. Smalend werden ze door het hof 'Gueux', dat wil zeggen 'schooier', genoemd. Als reactie hierop adopteerden ze de scheldnaam als een erenaam. Zo betekende Geus ‘opstandeling’ in de ogen van hen die trouw bleven aan het Spaans gezag. De Geuzen zelf beschouwden zich als vechters voor 's lands vrijheid, tegen de tirannie van vreemden.

In die zin ook werd Het Wonderjaer (1837) door Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer geschreven: de Spanjaarden Spanje
De 19de-eeuwse Vlaamse beweging cultiveerde een overwegend negatief beeld van Spanje als vreemde overheerser tijdens de 16de eeuw. In de loop van de 20ste eeuw ontstond daarnaast een acti... Lees meer zijn hatelijk, de Geuzen sympathiek. In de tweede uitgave van het werk (1843) keerde Conscience echter de rollen om: de lezer werd nu aangemoedigd om met de Spaanse personages te sympathiseren, terwijl de Geuzen als boosaardig werden voorgesteld. Het toonde andermaal hoe het woord ‘geus’ in Vlaanderen geen eenduidig positieve connotatie opriep. Nog in de 16de eeuw was aan de component 'opstandeling-vrijheidsstrijder' die van 'beeldenstormer' toegevoegd, waardoor de Geus in de katholieke Zuidelijke Nederlanden veel sympathie verloor. Het was het laatste element dat het zwaarst ging wegen toen de breuk op staats- en godsdienstig vlak tussen Noord en Zuid definitief werd. In de 19de eeuw was het witte vrijheidsaureool van de Geus voor de katholieken in Vlaanderen totaal verloren gegaan en vervangen door een antikatholiek etiket. Een boek als Het Wonderjaer kon door de Vlaamse geestelijkheid niet worden getolereerd en werd overal geweerd. De gewijzigde tweede uitgave bracht ruzies met zich mee in de rijen van de flaminganten, waar de tegenstelling katholiek-liberaal aan het doorbreken was. Die werd onomkeerbaar in de jaren 1860, met een radicaal antiklerikaal liberalisme en een verstrakkend, ultramontaans katholicisme.

Liberale identificatie

De jaren 1870 brachten een wederopbloei van het Geuzenmotief, waarvan de inhoud echter door een andere bril werd bekeken. De liberalen gingen zich in hun strijd tegen de clerus identificeren met de Geuzen. Geus zijn betekende liberaal zijn, antiklerikaal, Groot-Nederlands Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer . Er ontstonden nieuwe Geuzenliederen: Recht door Zee Recht door Zee (1868-1914)
Recht door Zee was een Antwerps progressief-liberaal en Vlaamsgezind blad dat verscheen van 1868 tot 1914. Lees meer , het orgaan van de Liberale Vlaamsche Bond Liberale Vlaamsche Bond van Antwerpen
De Liberale Vlaamsche Bond was een liberale kiesvereniging die in 1866 in Antwerpen werd opgericht door Julius de Geyter, Hendrik Lenaerts en anderen. Lees meer , publiceerde er in maart 1872 twee, een van Cornelis Adriaenssens en een van Jozef Blockhuys Blockhuys, Jozef
Jozef Blockhuys (1825-1907) was in Brussel als militante flamingant betrokken bij tal van organisaties. Ook was hij de auteur van een aantal Nederlandstalige leerboeken, toneelstukjes voo... Lees meer .

1872 werd nog eens een Geuzenjaar. Op 1 april vierde men luisterrijk de herdenking van de verovering van Den Briel. Een Vlaamse afvaardiging, met onder anderen Jacob F. Heremans Heremans, Jacob
Lees meer en Julius Vuylsteke Vuylsteke, Julius
Lees meer , was er aanwezig en de Vlamingen zongen hun Geuzenlied, dat gedicht was door Paul Billiet en op muziek gezet door Alexander Fernau Fernau, Alexander
Alexander Fernau (1836-1882) was een Antwerpse componist die vooral bekend is gebleven door zijn Geuzenlied op tekst van Julius de Geyter. Lees meer . In dezelfde maand april ontstond in Antwerpen de Geuzenbond De Geuzenbond
De Geuzenbond was een Antwerpse liberale politieke vereniging die op 1 april 1872 werd opgericht. Het programma van de bond was Antwerps en meer antiklerikaal en democratisch dan Vlaamsge... Lees meer , een liberaal-politieke vereniging die navolging vond in Gent en Brussel en gegroeid was uit het verlangen van het Vlaams liberalisme om los te komen van de anti-Vlaamse partijgeest in de liberale partij Liberale partij
De verhouding tussen de liberale partij en het partijpolitieke liberalisme in België enerzijds, en de Vlaamse beweging anderzijds levert een gevarieerd en ingewikkeld beeld op dat evoluee... Lees meer . De leus Leuzen
Lees meer van Vuylsteke, ‘Klauwaert en Geus’, werd uitgespeeld tegen het even onverbrekelijke stel 'Vlaams en katholiek' van de Vlaamsgezinde katholieken. Dit leidde tot de onafwendbare breuk tussen beide groepen. Een exponent van die geest was het Gents vrijzinnig Vrijzinnigheid
Dit artikel belicht de relatie tussen de Vlaamse beweging en de vrijdenkersbeweging van de 19de eeuw tot nu. Lees meer studentengenootschap 't Zal wel gaan 't Zal Wel Gaan
Lees meer met zijn leus: ‘Wij jongens van 't Zal wel gaan, Wij houden wacht bij 's Geuz' en Klauwaerts vaan’. In 1872 verving dit genootschap in zijn Almanak de heiligenkalender door een vrijzinnige kalender, waarin namen en feiten uit de 16de-eeuwse Geuzentijd ruimschoots vertegenwoordigd waren. De term 'Geus' was synoniem geworden met 'liberale antiklerikaal'. Zo verliet de afvaardiging van het Leuvense katholieke studentengenootschap Met Tijd en Vlijt Met Tijd en Vlijt
Met Tijd en Vlijt was een Vlaamsgezind Studentengenootschap dat in 1836 aan de Leuvense universiteit werd opgericht en bleef bestaan tot na de Tweede Wereldoorlog. Het speelde tot 1875 e... Lees meer een feestzitting van 't Zal wel gaan (23 maart 1873) toen Vuylsteke de aanwezigen bezwoer dat elke Klauwaart De Klauwaarts
De Toon, Tooneel- en Letterkundige Maatschappij De Klauwaarts, opgericht in 1886, was een Antwerpse liberale culturele vereniging en podium voor literair werk. Lees meer ook Geus moest zijn.

Het grote succes van het Geuzenmotief in de 19de eeuw wordt ook geïllustreerd door de populariteit van het lied De Vlaamsche Leeuw en de Geuzen (1873) van Julius de Geyter De Geyter, Julius
Julius de Geyter (1830-1905) was een progressief-liberale en Groot-Nederlandse flamingant in Antwerpen, die Nederlandstalige gedichten, liederen en krantenartikelen schreef. Lees meer , dat  in 1874 op de markt kwam en bekend werd onder de titel Geuzenlied. De muziek was opnieuw gecomponeerd door Fernau. Fel antipaaps van toon (‘Van 't Ongediert der Papen, Verlost ons Vaderland’) sloeg het in en vervulde De Geyters creatie zijn rol als vrijzinnig strijdlied op een ongeëvenaarde wijze. Het Geuzenlied beantwoordde immers aan een behoefte van het Antwerpse Vlaams-liberale milieu, dat het als alternatief inzette voor De Vlaamse Leeuw, een lied dat in de ogen van de Antwerpse liberalen gemonopoliseerd werd door de katholiek-gerichte Meetingpartij Meetingpartij
De Meeting (1862-1914) was een Antwerpse politieke formatie die ontstond uit een coalitie van flaminganten, progressieve liberalen en katholieken. Ze liet zich kenmerken door een uitgespr... Lees meer . Het werd vertaald in het Frans en Duits. Pas na 1914 nam het succes van het lied af en kon De Vlaamse Leeuw De Vlaamse Leeuw
De Vlaamse Leeuw (1847) is een nationaal Vlaams lied op tekst van Hippoliet van Peene en muziek van Karel Miry. Op 11 juli 1985 werden tekst en muzikale notatie officieel vastgelegd als V... Lees meer zijn plaats als eerste Vlaamse hymne weer innemen.
De term ‘Geus’ in de betekenis van ‘liberaal’ komt in de periode van de grote tegenstellingen tussen katholieke en liberale flaminganten veelvuldig voor. De gehele problematiek van de 16de-eeuwse geuzerij kwam weer aan de orde naar aanleiding van de pacificatiefeesten in Gent, de viering in 1876 van de 300ste verjaring van deze historische gebeurtenis. Het Willemsfonds Willemsfonds
Het Willemsfonds (1851-heden) is een liberaal-vrijzinnige culturele vereniging en drukkingsgroep die het gebruik van het Nederlands promoot en ondersteunt. Lees meer gaf zijn Zes Geuzenliederen, gezongen in den historischen stoet uit. In de kranten ontstonden polemieken die zeer hoog opliepen en waarin namen en reputaties op het spel werden gezet. Andere 19de-eeuwse liberalen gebruikten het Geuzenmotief: Emanuel Hiel Hiel, Emanuel
Emanuel Hiel (1834-1899) was een Vlaamse dichter en schrijver. Als radicaal-democratische, vrijzinnige flamingant speelde hij een belangrijke rol in het Vlaamsgezinde verenigingsleven in ... Lees meer in Het lied der Vlamingen, en ook Gentil Antheunis Antheunis, Gentil
Magistraat Gentil Antheunis (1840-1907) was de schoonzoon van Hendrik Conscience. Hij genoot bekendheid als Nederlandstalige componist en dichter. Lees meer en Alfons Prayon-van Zuylen Prayon-Van Zuylen, Alfons
Jurist en publicist Alfons Prayon-van Zuylen (1848-1916) was een vrijzinnige en progressieve flamingant, die zich zowel engageerde in het (Brusselse) liberale flamingantisme als in de sam... Lees meer . De katholieke flamingantische dichter Albrecht Rodenbach Rodenbach, Albrecht
Albrecht Rodenbach (1856-1880) was een West-Vlaams studentenleider en dichter, die een sleutelrol speelde in het ontstaan van de Blauwvoeterij en de katholieke Vlaamse studentenbeweging. ... Lees meer weigerde mee te werken aan het Nederlandsch Museum Nederlandsch Museum
Lees meer , omdat het een Geuzentijdschrift was, en de kritiek op zijn toneelstuk Gudrun Gudrun
Lees meer , die stelde dat het werk tot de Geuzenliteratuur behoorde, kwam bij de auteur hard aan.

Vervagende relevantie

In de 20ste eeuw raakte het Geuzenmotief gaandeweg in onbruik. Het kwam nog terug in bepaalde liederteksten: onder andere bij Antoon vander Plaetse Vander Plaetse, Antoon
Antoon vander Plaetse (1903-1973) was acteur bij het Vlaamsch Volkstoneel en het Nationaal Vlaamsch Tooneel. Tijdens WOII werkte hij voor Zender Brussel. Na de oorlog was hij actief als ... Lees meer in Het Lied der Geuzen, bij F.L. Hemkes in 't Geuzenvendel op den thuismarsch en bij J.A. van Kersbergen in De Geuzenvendels rukken aan. Het vrijheidselement van het motief wordt nog wel eens gereflecteerd in het Nieuw Geuzenliedboek, uitgegeven in de maand mei A.D. 1941, na een jaar Duitsche onderdrukking.

Het Geuzenmotief werd, zoals dikwijls gebeurt met begrippen, lange tijd na zijn ontstaan weer opgerakeld en van een veranderde inhoud voorzien. In de tweede helft van de 19de eeuw werd de term vrij algemeen gebruikt als erenaam of scheldnaam, naar gelang van de liberale of katholieke overtuiging van de gebruiker. Samen met de grote politieke tegenstelling in de Vlaamse beweging heeft het Geuzenmotief aan belang ingeboet en is de term ten slotte verdwenen.