Collaboratie

Collaboratie is meer dan samenwerking

Collaboratie is de bewuste en gewilde samenwerking met de bezetter om diens doelstellingen en/of de eigen doelstellingen te realiseren. Deze houding wijkt af van de accommodatie of de politiek van het minste kwaad, die een samenwerking met de bezetter inhoudt omdat er geen alternatief is of om te voorkomen dat de bezetter of collaborateurs zelf zaken in handen zouden nemen. De Belgische wet schreef voor dat Belgische bestuurders en gezagsdragers op post moesten blijven en loyaal moesten samenwerken met de bezetter in het belang van de bevolking, weliswaar binnen de Belgische wettelijkheid en zonder te verzaken aan de plichten van getrouwheid aan het vaderland. Anders dan tijdens de Eerste Wereldoorlog werkten de meeste ambtenaren en gezagsdragers vlot mee in de eerste oorlogsjaren toen de Duitsland de oorlog leek te zullen winnen. Vanaf 1942 toen de oorlogskansen keerden verliep de samenwerking moeizamer. Parallel met deze ontwikkeling verscherpte de Belgische regering in Londen de repressiewetgeving. De besluitwet van 17 december 1942 bepaalt dat voor politieke en andere vormen van collaboratie ‘kwaad opzet’ niet langer nodig is. Het volstaat om ‘wetens’ te handelen.

Geen tweede activisme?

Het VNV Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer , de Vlaams-nationalistische partij Vlaams-nationalistische partijen
Het partijpolitieke Vlaams-nationalisme brak door in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en streefde een verregaande of volledige staatkundige verzelfstandiging van Vlaanderen na. De b... Lees meer die zowat het hele anti-Belgische Vlaams-nationalisme vertegenwoordigde, voelde zich niet gehinderd door de Belgische wet noch door getrouwheid aan het Belgische vaderland. Zijn leider Staf de Clercq De Clercq, Staf
Staf de Clercq (1884-1942) was een Vlaams-nationalistische politicus, die zijn politieke carrière begon als kamerlid voor de Frontpartij. Hij staat vooral bekend als stichter en eerste l... Lees meer voerde al voor de oorlog een geheime buitenlandse politiek die speculeerde op de mogelijkheid dat Vlaanderen zijn onafhankelijkheid zou kunnen verwerven in een nieuwe oorlog met de hulp van het nationaalsocialistische Duitsland Duitsland & Vlaanderen
Van de eerste helft van de 19de eeuw tot 1945 stond het Duitse beeld van Vlaanderen in het teken van etnisch-culturele verbondenheid. Die romantische perceptie leefde vooral bij een beper... Lees meer .

Nochtans besloten op 14 mei 1940, vier dagen na de Duitse inval, de Vlaams-nationalistische fracties in het parlement dat er ‘geen tweede activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer ’ zou komen, daarbij refererend aan de collaboratie van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ook De Clercq was aanwezig. Of hij oprecht was, kan betwijfeld worden. Op 3 juni 1940, minder dan een week na de capitulatie van België ontmoette De Clercq het bezettingsbestuur dat zich de dag ervoor in Brussel had gevestigd. Hij stelde er zijn partij ‘volledig ter beschikking met raad en daad’.

De bezetter had er wel oren naar. Hitler beval immers op 14 juli dat de Vlamingen moesten worden bevoordeligd tegenover de Walen (zie Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer ). Maar ook dat over de politieke toekomst van België officieel nog moest worden beslist en dat het land daarom door militairen zou worden bestuurd die voorlopig niets aan de staatsstructuren konden veranderen. Anders dan tijdens de Eerste Wereldoorlog werd België niet gesplitst en kwam er ook geen embryonale Vlaamse regering (zie Commissie van gevolmachtigden Commissie van Gevolmachtigden
De Commissie van Gevolmachtigden was in 1918 het uitvoerende orgaan van de Raad van Vlaanderen. De elf gevolmachtigden in de Commissie waren belast met de leiding en vertegenwoordiging va... Lees meer ). In die zin zou er inderdaad geen tweede activisme komen. Maar het VNV werd in de eerste jaren van de bezetting wel de bevoorrechte partner van de bezetter. VNV’ers konden massaal beleidsposities verwerven in Vlaanderen en kon zo ook heel wat Vlaamsgezinden die tot dan toe buiten het VNV waren gebleven aantrekken.

Zo werd een groot deel van de Vlaamse beweging in de collaboratie gezogen, anders dan tijdens de Eerste Wereldoorlog toen de grote meerderheid van de Vlaamsgezinden loyaal aan België bleef. Over deze geschiedenis handelt dit artikel. De geschiedenis van andere collaboratiebewegingen in België komt slechts ter sprake voor zover ze noodzakelijk is om dit verhaal te verklaren. Hetzelfde geldt voor de hierboven vermelde accomodatiepolitiek. Het artikel focust op de politieke collaboratie. Andere vormen van collaboratie, zoals de militaire, worden slechts rudimentair behandeld.

Het jaar 1940: naar de politieke collaboratie

Op 10 november 1940 sprak De Clercq voor het eerst sinds het uitbreken van de oorlog in het openbaar. Hij proclameerde de onvoorwaardelijke collaboratie van zijn partij. Hij beklemtoonde dat het VNV voor de oorlog en tijdens de Achttiendaagse Veldtocht met de Militaire Organisatie een Duitsvriendelijke houding had aangenomen. Nu legde hij zijn lot en dat van zijn beweging in handen van Adolf Hitler: ‘We twijfelen er niet aan of wat hij zal doen, zal goed gedaan zijn. Goed voor ons volk, voor heel ons volk.’

De periode tussen het eerste contact van De Clercq met Militärbefehlshaber generaal  Alexander von Falkenhausen Von Falkenhausen, Alexander
Alexander von Falkenhausen (1878-1966) was de Militaire Bevelhebber in België tijdens de Duitse bezetting van 1940 tot 1944. In die functie was hij de hoogste Duits autoriteit in België.... Lees meer  en diens Militärverwaltungschef  Eggert Reeder Reeder, Eggert
Eggert Reeder (1894-1959) leidde van 1940 tot 1944 het Duitse militaire bestuur. Hij was een van de centrale figuren in de Duitse Flamenpolitik van tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer  op 3 juni 1940 en de opzienbarende redevoering van 10 november 1940 werd gekenmerkt door de drukke activiteiten van Belgische politici en instanties die rekening hielden met een Duitse overwinning en een langdurige bezetting. Met dit perspectief voor ogen zochten ze naar een modus vivendi met de nieuwe machthebbers. Het centrum van de Belgische aanwezigheidspolitiek was  Leopold III van Saksen-Coburg, Leopold III
Leopold III (1901-1983) werd aan de vooravond van en tijdens de Tweede Wereldoorlog het boegbeeld van een autoritaire stroming in de Belgische politiek. Zijn controversiële houding en mee... Lees meer . De Belgische koning bleek bereid een regering op de been te brengen als Hitler zou instemmen met een Belgisch 'Vichy-scenario', met andere woorden als België, of ten minste een deel ervan, zou worden ontruimd. Belangrijke politici speelden een actieve rol in de plannen rond de koning. Opzienbarend was de publicatie op 28 juni 1940 van een manifest van de voorzitter van de Belgische Werkliedenpartij Belgische Werkliedenpartij
Lees meer (BWP),  Hendrik de Man De Man, Hendrik
Lees meer , aan de leden van zijn partij. Hij verklaarde dat de rol van de BWP was uitgespeeld en riep de leden op tot het vormen van een eendrachtige beweging rond de koning (zie Monarchie Monarchie
In deze bijdrage over de Belgische vorsten, van Leopold I tot en met Albert II (1831-2013), wordt gepeild naar hun oordeel over en aandeel in de ontwikkeling van de Belgische taalstrijd e... Lees meer ). 

Hendrik Borginon Borginon, Hendrik
Hendrik Borginon (1890-1985) was lid van de leiding van de Frontbeweging en Vlaams-nationalistisch politicus in de Frontpartij en het Vlaamsch Nationaal Verbond. Tijdens de bezetting fung... Lees meer ,  Gerard Romsée Romsée, Gerard
Lees meer  en  Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer , niet toevallig de boegbeelden van de gematigde vleugel van het VNV, werden druk gesolliciteerd door de plannenmakers. Het Vlaams-nationalisme kon in de nieuwe context niet meer genegeerd worden, zeker toen het militaire bestuur Vlaams-nationalisten in het Belgische staatsapparaat parachuteerde. Opmerkelijk waren de benoemingen in augustus 1940 van de leider van  Arbeidsorde Vlaamsche Arbeidsorde
Vlaamsche Arbeidsorde (1936-1941) werd opgericht onder de leiding van Victor Leemans als een corporatistische organisatie die in theorie de rexistische vakbonden en het Vlaamsch Nationaal... Lees meer   Victor Leemans Leemans, Victor
Victor Leemans (1901-1971) was een politiek en sociaaleconomisch theoreticus, die het gedachtegoed van de revolutie van rechts introduceerde in de Vlaamse beweging. Tijdens de Tweede Were... Lees meer  tot secretaris-generaal van economische zaken,  Vlaamsch Nationaal Blok Vlaamsch Nationaal Blok
Vlaamsch Nationaal Blok (VNB) was de benaming waaronder de Vlaams-nationalistische partij het Vlaamsch Nationaal Verbond bij de parlements- en provincieraadsverkiezingen van 1936 en de p... Lees meer  (VNB)-fractieleider in de Kamer en lid van de VNV-leiding Romsée tot gouverneur ad interim van Limburg en VNB-bestendig afgevaardigde  Michiel Bulckaert Bulckaert, Michiel
Michiel Bulckaert (1895-1968) was een VNV-politicus die als West-Vlaamse oorlogsgouverneur collaboreerde met de Duitse bezetter. De advocaat uit Veurne was oorlogsvrijwilliger tijdens Eer... Lees meer  tot gouverneur ad interim van West-Vlaanderen. De benoemingen gebeurden onder druk van Reeder en werden zonder veel tegenstand aanvaard door het Comité van de secretarissen-generaal, het hoogste bestuursorgaan van het land dat in afwezigheid van de ministers en het parlement het land bestuurde.

Alexander von Falkenhausen, hoofd van het militaire bestuur, en zijn Militärverwaltungschef Eggert Reeder op de opening van de tentoonstelling Deutsche Grösse in Brussel, 16 maart 1942. Uiterst links staat secretaris-generaal van economische zaken Victor Leemans. (CegeSoma, 7368)

Naar een collaboratie op twee sporen

Er is na 28 mei 1940 in het VNV geen discussie meer geweest over het principe van de collaboratie. De arrestaties en wegvoeringen in mei 1940 overtuigden vele Vlaams-nationalisten ervan dat België als eerste de oorlog had verklaard aan 'Vlaanderen'.  De zogeheten Spooktreinen Spooktreinen
Het begrip Spooktreinen verwijst naar de wegvoering van 2000 tot 3000 verdachten door de Belgische staatsveiligheid in mei 1940. De verdachten, waaronder een aantal prominente Vlaams-nat... Lees meer waren een propagandistische troef bij de legitimering van de collaboratie. Maar ze waren er niet de oorzaak van. Het VNV stapte van meet af op de trein van de collaboratie en VNV'ers stonden op alle echelons klaar om de macht over te nemen en met de hulp van de bezetter hun politieke tegenstanders buitenspel te zetten.

De gematigde VNV-leiders wensten de VNV-collaboratie te verankeren in een bredere collaboratiebeweging rond de koning. Hitler hoopte België eventueel als een vuistpand te hanteren bij vredesonderhandelingen met Groot-Brittannië, maar toen dat ijdele hoop bleek verloor Leopold veel van zijn politiek belang. Er greep nog wel een ontmoeting plaats tussen Leopold en Hitler te Berchtesgaden op 19 november 1940, maar Hitler gaf de Belgische koning geen enkel aanknopingspunt waarop hij tijdens de bezetting een politiek op kon enten. Het politieke lot van België bleef open en Leopold zag zich teruggewezen in de rol van een monarch die in de grondwettelijke onmogelijkheid verkeerde om te regeren. Daarmee werd meteen ook de strategie van de gematigde VNV'ers gehypothekeerd.

De radicale VNV-leiders, De Clercq op kop, wilden de totale macht in Vlaanderen en hielden vast aan de Dietse staat als einddoel. In de onderhandelingen met de bezetter in 1940 deed De Clercq uitsluitend een beroep op radicale medestanders.

Staf de Clercq schaarde zich met het VNV voluit achter de Nieuwe Orde van de Duitse bezetter. (ADVN, VAFB160)

Dromen van Vlaamse ‘Levensruimte’ in Wallonië en Frankrijk

In een memorandum van juni 1940 sprak de VNV-leider over een  Groot-Nederlandse Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer  staat waaronder niet alleen Vlaanderen en Nederland begrepen werden, maar ook  Frans-Vlaanderen Frans-Vlaanderen
Dit artikel belicht de belangstelling vanuit de Vlaamse beweging voor de Vlaamse cultuur in Noord-Frankrijk. Lees meer  en eventueel Wallonië, dat als 'kolonisatiegebied' voor de Vlamingen kon worden beschouwd. De appetijt voor het Franse grondgebied werd aangewakkerd door het feit dat het Noord-Franse territorium onder de bevoegdheid van het Militaire Bestuur in Brussel viel, wat ten onrechte als een gunstig voorteken werd beschouwd inzake het toekomstige politieke statuut van die regio. Met betrekking tot Wallonië achtte de VNV-leider een etnische zuivering met een deportatie van de Walen naar Frankrijk niet ondenkbaar. Hij kreeg te horen dat elke eis aangaande grenzen ongepast was en verboden werd gezien het bevel van Hitler dat over het politieke lot van België pas na de oorlog zou worden beslist. Meteen waren de marges duidelijk waarbinnen de bezetter een actie van het VNV zou dulden. Het VNV moest zich strikt beperken tot Vlaanderen en zelfs binnen die beperking mocht er geen uitspraak worden gedaan over de territoriale toekomst. Alleen de 'Germaanse' troef mocht worden gespeeld.

De Volksbeweging loopt stuk op Groot-Nederland

Na Hitlers 14 juli-instructies, kreeg het VNV als enige politieke partij de toelating manifestaties te beleggen. Op 11 augustus 1940 riep  Volk en Staat Volk en Staat
Volk en staat (15 november 1936 - 3 september 1944) was een Vlaams-nationalistisch dagblad en orgaan van het Vlaamsch Nationaal Verbond. Het blad verscheen als opvolger van De Schelde (1... Lees meer  op tot de vorming van een Volksbeweging met als kern het VNV en als doel de ‘wederopbouw van ons nationale, van ons volks-sociale bestaan’. De volgende maand verschenen lijsten met ondertekenaars van de oproep. In het totaal tekenden 168 Vlamingen, waarvan het overgrote gedeelte actief was in de radicale Vlaamse beweging als bestuurder van culturele, sociale, economische, professionele organisaties en jeugdbewegingen, en Vlaamsgezinde kunstenaars en schrijvers (zie Beeldende kunst Beeldende kunst
De beeldende kunsten en de Vlaamse beweging onderhielden van 1830 tot vandaag een complexe en gelaagde relatie, die pendelde tussen gematigde sympathie, radicaal engagement en kritische a... Lees meer ). De enige verrassing was  Edgard Delvo Delvo, Edgard
Edgard Delvo (1905-1999) was een, socialistisch kaderlid en volgeling van Hendrik de Man. Hij trad toe tot de VNV-leiding in 1940 en werd in 1942 leider van de Unie van Hand- en Geestesar... Lees meer , de algemeen secretaris van de socialistische Centrale voor Arbeidersopvoeding Centrale voor Arbeidersopvoeding
De Centrale voor Arbeidersopvoeding van de Belgische socialistische partij bood vanaf 1911 aan laag- en middengeschoolde arbeiders algemene vorming in de volkstaal en rolde inzake cultuur... Lees meer en de enige die van buiten de klassieke Vlaamse beweging kwam. Gedurende enkele weken werden in heel Vlaanderen manifestaties gehouden, totdat het Militaire Bestuur een vergaderverbod uitvaardigde. Reeder kon het Groot-Nederlandse karakter van de manifestaties niet billijken en meende dat de Germaanse band tussen Vlaanderen en Duitsland meer benadrukt moest worden.

De Flamenpolitik was overigens niet uitsluitend vastgepind op het VNV. Het Militaire Bestuur honoreerde ook benoemingen, aanstellingen en promoties van Vlaamsgezinden buiten het VNV. Zo werd de ‘zuverlässige Flame’ Jan Grauls Grauls, Jan
Jan Grauls (1887-1960) was een ambtenaar en taalkundige afkomstig uit Hasselt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog oefende hij achtereenvolgens de ambten uit van provinciegouverneur van Antwer... Lees meer , gouverneur van Antwerpen. Toen onder druk van de bezetter de secretarissen-generaal de  Vlaamsche Cultuurraad Vlaamsche Kultuurraad
Lees meer  heroprichtten, zetelde er slechts één VNV'er in, namelijk de schrijver  Filip de Pillecyn De Pillecyn, Filip
Filip De Pillecyn (1891-1962) was schrijver en journalist. Hij was actief in de Frontbeweging, werkte voor De Standaard en De Tijd en stichtte het satirisch weekblad Pallieter. Tijdens de... Lees meer . Voorzitter werd  Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer , de in Duitsland hooggeprezen priester-dichter Priester-dichters
Als verspreiders van het woord speelden priester-dichters als Guido Gezelle, Cyriel Verschaeve en Anton van Wilderode een belangrijke rol binnen de behoudend katholieke grondstroom van de... Lees meer , die het VNV steeds als te gematigd had afgewezen. Secretaris van de Cultuurraad werd  Jef van de Wiele Van de Wiele, Jef
Jef van de Wiele (1903-1979) was een leraar, schrijver en leider van de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap. Hij trad tijdens de Tweede Wereldoorlog in de culturele en politieke collabor... Lees meer . Hij was voor de oorlog de spil van een kleine culturele vereniging van Duitse en Vlaamse studenten, de DeVlag Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap
De Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap (DeVlag) (1935-1945) was vóór de Tweede Wereldoorlog een organisatie van Vlaamse en Duitse studenten. Tijdens de oorlog ontpopte de DeVlag zich ... Lees meer rond het gelijknamige tijdschrift. Van de Wiele kende enkele belangrijke figuren uit het bezettingsbestuur persoonlijk. Hij bouwde de DeVlag energiek uit en kreeg daarbij aanvankelijk de steun van het VNV die zo de organisatie aan zich wilde binden. Er waren nog initiatieven zoals de oprichting van de  Commissie voor Taaltoezicht Vaste Commissie voor Taaltoezicht
De Vaste Commissie voor Taaltoezicht (VCT) is een orgaan dat toezicht uitoefent op de toepassing van de bestuurstaalwet. De Commissie werd eerst opgericht in 1932 en later heropgericht in... Lees meer  met  Flor Grammens Grammens, Flor
Onderwijzer Flor Grammens (1899-1985) verwierf tijdens zijn leven grote bekendheid door zijn herhaalde en soms spectaculaire acties tegen de schendingen van de taalwetgeving. Lees meer  als drijvende kracht en de zogenaamde  Bormscommissie Bormscommissie
De Bormscommissie was een commissie die tijdens de Tweede Wereldoorlog schadevergoedingen uitkeerde aan door de Belgische overheid gestrafte activisten van de Eerste Wereldoorlog. Lees meer , die de activisten financiële compensatie verleende, waarin het VNV niet de eerste viool speelde.

Om zijn totalitaire ambities waar te maken moest het VNV het terrein veroveren, zelfs binnen het smalle kamp van de collaboratie. Dat kon alleen met de steun van het Militaire Bestuur. Daarvoor moest de partij zich ten eerste ideologisch plooien naar de wensen van zijn beschermheren en ten tweede proberen aan te tonen dat ze voldoende dynamisme had om uit haar eigen kaders te breken.

Uitbreiding van de VNV-leiding

Die laatste ambitie was de reden van de uitbreiding van de VNV-leiding in september 1940 met figuren toe van buiten het VNV-kader: Delvo,  Frans Daels Daels, Frans
Frans Daels (1882-1974) vormde de spil van de Vlaamsgezinde organisaties aan het IJzerfront en groeide in het interbellum als voorzitter van het IJzerbedevaartcomité en voorvechter van N... Lees meer  en  Reimond Speleers Speleers, Reimond
Lees meer . De laatste, een gewezen activist en decaan aan de Von Bissing-Universiteit, moest de continuïteit met die andere collaboratie symboliseren. Delvo stond dan weer voor de politieke verruiming in de richting van het socialisme, erg belangrijk in de poging om het katholiek-burgerlijk imago dat het VNV had bij de nazitop te doorbreken. Eigenlijk was hij het paradepaardje dat de feitelijke mislukking van de inbraak in het socialisme moest verdoezelen. Daels, ten slotte, was de alom bekende voorzitter van de jaarlijkse  IJzerbedevaarten IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer . Hij symboliseerde de enige verruiming die het VNV werkelijk realiseerde, namelijk de opslorping van een deel van de Vlaams-nationalisten uit de politiek-culturele periferie van het VNV. Daels had grote politieke ambitie. Tijdens de campagne voor de Volksbeweging was hij door sommigen naar voren geschoven als de nieuwe leider. Het VNV heeft ook nog geprobeerd  August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer  bij de leiding te betrekken. Hij weigerde als niet ook de top van de  Algemeene-SS-Vlaanderen Algemeene-SS Vlaanderen
De SS-Vlaanderen was een collaborerende militie tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Duitse SS. Ze ijverde voor de aanhechting van Vlaanderen bij Duitsland. Lees meer  gevraagd werd, wat onaanvaardbaar was voor het VNV.

De limieten van de VNV-verruiming werden ook bepaald door de houding van de Vlaamsgezinde organisaties. Van cruciaal belang was de houding van het  Davidsfonds Davidsfonds
Het Davidsfonds is een katholieke Vlaamse cultuurvereniging, die werd opgericht in januari 1875. Lees meer , de grootste Vlaamsgezinde organisatie. Secretaris-generaal  Eduard Amter Amter, Edward
De Vlaamsgezinde katholiek Eduard Amter (1898-1969) was van 1924 tot 1964 algemeen secretaris van het Davidsfonds en vanuit die functie een belangrijke actor in het flamingantische midden... Lees meer  bleek bereid tot samenwerking om zijn organisatie te redden. Hij ondertekende het manifest voor de Volksbeweging, maar zag zich al snel verplicht zijn handtekening in te trekken, omdat hij niet gesteund werd door zijn katholieke achterban. De negatieve houding van het Belgische episcopaat tegenover de VNV-collaboratie was hierbij cruciaal (zie Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer ).

Het VNV: Germaans en nationaalsocialistisch

De verruiming van de VNV-leiding betekende allerminst een verflauwing van het radicalisme. Integendeel. De radicale vleugel nam het heft in handen. Tollenaere gaf in een aantal artikels in  Volk en Staat Volk en Staat
Volk en staat (15 november 1936 - 3 september 1944) was een Vlaams-nationalistisch dagblad en orgaan van het Vlaamsch Nationaal Verbond. Het blad verscheen als opvolger van De Schelde (1... Lees meer  het VNV nadrukkelijk een nationaalsocialistisch en Germaans etiket. Het VNV moest de staatsdragende eenheidspartij worden. Voorts nam de propagandaleider afstand van de katholieke Kerk. Hij verkondigde een principieel  antisemitisme Antisemitisme
Lees meer  op racistische Racisme
Lees meer grondslag en claimde het Waalse grondgebied. Kortom, het VNV stond voortaan voor een imperialistische en nazistische bloed-en-bodem-politiek en maakte daarvan de basis van een bondgenootschap met Berlijn. Over Dietsland werd gezwegen of in eufemistische bewoordingen gesproken. De Clercq verkondigde dezelfde boodschap in zijn toespraak op 10 november 1940, in de toespraken die hij de volgende maanden in diverse Vlaamse steden hield én in een memorandum gericht aan Hitler, december 1940. Daarin werd het VNV onomwonden als de Vlaamse nationaalsocialistische eenheidsbeweging voorgesteld. Het Militaire Bestuur had het VNV tot dan toe verboden het nationaalsocialisme als epitheton te gebruiken. Na de geloofsverkondiging van 10 november en de onderwerping aan Hitler viel dit bezwaar weg.

Een antisemitische bijdrage op de voorpagina van Volk en Staat, 6 november 1940. De invoer van anti-joodse maatregelen door het militair bestuur werd door het VNV toegejuicht en ondersteund. (ADVN, VY900310)

Groot-Duitse concurrentie

De vlucht vooruit was mede een gevolg van hun vrees voor concurrentie uit nog radicalere hoek. Al in de zomer van 1940 hadden zich verscheidene ultranazistische organisaties gevormd met zeer grote ambities. Sommige zoals de  Nationaal-Socialistische Vlaamsche Arbeiderspartij Nationaal-Socialistische Vlaamsche Arbeiderspartij
De Nationaal-Socialistische Vlaamsche Arbeiderspartij was een kleine nationaalsocialistische partij te Antwerpen. Midden 1940 werd de partij opgenomen in de Algemeene SS-Vlaanderen. ... Lees meer  (NSVAP) bestonden al voor de oorlog. Andere zoals de  Nationaal-Socialistische Beweging Vlaanderen Nationaal-Socialistische Beweging Vlaanderen
De Nationaal-Socialistische Beweging Vlaanderen (NSBV) was een nationaal-socialistische politieke partij, vlak na mei 1940 opgericht. Lees meer  (NSBV) of de  Nationaal-Socialistische Beweging in Vlaanderen Nationaal-Socialistische Beweging in Vlaanderen
De Nationaal-Socialistische Beweging in Vlaanderen (NSBiV) was een Vlaamse nationaal-socialistische partij, opgericht in augustus 1940 door de Vlaming Piet van Rossem (sr.). Lees meer  (NSBiV) werden gesticht door figuren die al voor de bezetting het VNV te slap vonden. Hun minieme aanhang en onderling gekrakeel maakte hun totalitaire aanspraken grotesk.

Veel ernstiger was de stichting in september 1940 van de  Algemeene-SS-Vlaanderen Algemeene-SS Vlaanderen
De SS-Vlaanderen was een collaborerende militie tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Duitse SS. Ze ijverde voor de aanhechting van Vlaanderen bij Duitsland. Lees meer  door de Antwerpse advocaat  René Lagrou Lagrou, René
René Lagrou (1904-1969) was een Vlaams-nationalistisch politicus. Lagrou had contacten met het naziregime, stichtte in 1940 de Algemeene-SS Vlaanderen waar hij de eerste leider van werd e... Lees meer . Lagrou, evenals sommigen van zijn medestanders zoals  Ward Hermans Hermans, Ward
Ward Hermans (1897-1992) was een Vlaams-nationalistische schrijver, journalist en politicus, die in de loop van het interbellum radicaliseerde in nationaalsocialistische zin. Tijdens de T... Lees meer  en  Herman van Puymbrouck Van Puymbrouck, Herman
Herman van Puymbrouck (1884-1949) was medestichter van de Frontpartij en vervolgens hoofdredacteur van De Schelde, later Volk en Staat. Vanaf de late jaren 1930 steunde hij onverkort het ... Lees meer , waren geen onbekenden voor de VNV-leiding. Zij hadden voor de oorlog een nazigezinde groep gevormd in het VNV en waren actief geweest in netwerken van de geheime diensten van het Derde Rijk, vooral de Sicherheitsdienst. Sommigen waren in een scherp conflict geraakt met De Clercq toen hij deze contacten en de bijbehorende geldstromen onder controle probeerde te krijgen. De VNV-leider wist dat de Vlaamse SS'ers te duchten waren omdat ze over belangrijke beschermheren beschikten. Lagrou zwaaide met een bevel van Hitler tot oprichting van de Algemeene-SS Vlaanderen.

Himmler als tegenstrever

De stichting van de Algemeene-SS Vlaanderen paste in de infiltratiepolitiek van de machtige SS in het ambtsgebied van het Militaire Bestuur. Reichsführer-SS Heinrich Himmler had daartoe van Hitler groen licht gekregen, net zoals hij Vlamingen mocht rekruteren voor zijn Waffen-SS. Beide initiatieven moesten een Vlaamse Groot-Duitse beweging gestalte geven. Het vanaf december 1940 verschijnende weekblad De SS-Man maakte daar geen geheim van. Daar waar het VNV aangemaand werd zich te schikken naar Hitlers bevel dat de politieke toekomst van België open moest blijven, kon de Algemeene-SS Vlaanderen probleemloos de aanhechting van Vlaanderen bij het Duitse rijk in het vooruitzicht stellen.

Mars van de Algemeene-SS Vlaanderen in Antwerpen, 8 november 1942. (CegeSoma, 26327)

Niet dit streefdoel, wel de infiltratiepolitiek achter de Algemeene-SS Vlaanderen was het Militaire Bestuur een doorn in het oog. Het verklaart de hernieuwde samenwerking tussen Reeder en het VNV, hetgeen geenszins een principiële goedkeuring van het politieke programma van het VNV impliceerde. Reeder kon en wilde zich niet uitspreken tegen de ambities van de Algemeene-SS Vlaanderen. Hij damde de organisatie in en gebruikte ze als stok achter de deur om het VNV in het gelid te dwingen. De Clercq moest dus niet alleen rekening houden met een gevaarlijke concurrent in de collaboratie, hij werd ook geconfronteerd met een beweging die de nationalistische doelstellingen van het VNV bekampte. Zijn tegenzet bestond uit opbod. Door zich verder te plooien naar de wensen van Berlijn hoopte hij zijn totalitaire ambities alsnog waar te maken.

Militaire collaboratie voor de oorlog met Rusland

Het Nederlandse voorbeeld waar de Nederlandse SS formeel deel uitmaakte van de  Nationaal-Socialistische Beweging Nationaal-Socialistische Beweging
De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) was een Nederlandse politieke partij, op 14 december 1931 opgericht en geleid door Anton Mussert. Lees meer  (NSB) van  Anton Mussert Mussert, Anton
Anton Mussert (1894-1946) was een Nederlandse politicus. Hij was de oprichter en leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Lees meer  inspireerde De Clercq in zijn poging om de Algemeene-SS-Vlaanderen te integreren in het VNV. Het probleem daarbij was dat de Algemeene-SS Vlaanderen al van bij zijn ontstaan Vlamingen voor de Waffen-SS aanwierf. De SS-autoriteiten eisten dat het VNV eveneens zou werven vooraleer ze wilden praten over een mogelijke fusie. De Clercq bood een militaire samenwerking aan in de vorm van een kustwachteenheid. Hij kreeg te horen dat alleen de Waffen-SS niet-Duitse Germanen mocht opnemen. De VNV-leider stond voor een dilemma. Op 20 april 1941 hakte hij de knoop door. Het VNV startte de werving. De Clercq meende de sprong te kunnen wagen omdat hij het machtsmonopolie binnen bereik achtte. Zijn partij kreeg nu volop steun van het Militaire Bestuur, die op haar beurt het VNV steeds meer als een onmisbaar onderdeel beschouwde van de bezettingsmachine.

Infiltratie in het bestuur van België

Eggert Reeder Reeder, Eggert
Eggert Reeder (1894-1959) leidde van 1940 tot 1944 het Duitse militaire bestuur. Hij was een van de centrale figuren in de Duitse Flamenpolitik van tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer  forceerde de benoeming van  Gerard Romsée Romsée, Gerard
Lees meer  tot secretaris-generaal van binnenlandse zaken. Dit zette de deur open voor een massale infiltratie van VNV'ers in de provinciale en vooral de gemeentelijke besturen. Op enkele jaren tijd controleerde het VNV de provinciale besturen en één op twee Vlaamse gemeenten werd bestuurd door een VNV-burgemeester, meestal bijgestaan door VNV-schepenen (zie Oorlogsburgemeesters en -schepenen Oorlogsburgemeesters
De term ‘oorlogsburgemeesters’ verwijst naar de collaborerende burgemeesters die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden benoemd en de hoeksteen vormden van de machtsgreep van het Vlaamsch ... Lees meer ). Deze machtsgreep verliep schijnbaar binnen de Belgische wettelijkheid in de zin dat de formele procedures werden gevolgd. Maar in feite was het een staatsgreep. De bezetter schafte de gemeenteraden af, zette massaal collegeleden aan de dijk en maakte gebruik van het recht tot Genehmigung van de nieuwe kandidaten. Het VNV verstrekte adviezen over af te zetten en aan te stellen mandatarissen. Het waren steevast VNV'ers of Vlaamsgezinden die vaak tot het VNV toetraden om een post te kunnen krijgen. Het overgrote deel van de nieuwbakken gemeentebestuurders werd buiten de raad benoemd.

De benoeming van de VNV’er Gerard Romsée tot secretaris-generaal van binnenlandse zaken (april 1941) zette de deur open voor een massale infiltratie van VNV’ers in de provinciale en gemeentelijke besturen. De bedoeling blijkt duidelijk uit deze illustratie verschenen in De Nationaalsocialist van 21 december 1941. (ADVN, VY900493)

Totalitaire ambities

Via de machtsgreep in de lokale besturen probeerde het VNV een grotere greep te krijgen op andere terreinen. Zo werden einde 1941 Provinciale Cultuurdiensten opgericht, geleid door VNV'ers in ambtelijke dienst. Van juni 1942 af werden ze overkoepeld door een Interprovinciale Cultuurdienst, waarbij een aantal bij het VNV aanleunende organisaties aansloot, onder andere de  Vereniging voor Wetenschap Vereniging voor Wetenschap
De Vereniging voor Wetenschap werd in 1935 opgericht met als doel de wetenschapsbeoefening in Vlaanderen te stimuleren. Vanaf 1981 werd de werking beperk tot de wetenschappelijke studie v... Lees meer  onder leiding van  Jozef Goossenaerts Goossenaerts, Jozef
Jozef Goossenaerts (1882-1963) was een Vlaams-nationalistische duivel-doet-al, die gedurende meer dan een halve eeuw betrokken was bij uiteenlopende socioculturele, (partij)politieke en i... Lees meer ,  Volk en Kunst Volk en Kunst
Volk en Kunst (1940-1944) was een organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerde om de cultuurverspreidende organismen in Vlaanderen te coördineren. Lees meer  onder leiding van  Frans Haepers Haepers, Frans
Frans Haepers (1903-1976) was actief in het toneelleven in Vlaanderen. Tijdens de bezetting was hij stichter en voorzitter van de collaborerende koepelorganisatie Volk en Kunst. Lees meer ,  De Vlaamsche Kunstenaarsgilde Vlaamsche Kunstenaarsgilde
Lees meer  onder leiding van  Emiel Hullebroeck Hullebroeck, Emiel
Emiel Hullebroeck (1878-1965) was een Vlaamsgezinde componist en dirigent. Hij is van grote betekenis geweest voor de Vlaamse liedbeweging in de 20ste eeuw en voor het sociale statuut van... Lees meer , Volk en Wetenschap onder leiding van  Jozef van Overstraeten Van Overstraeten, Jozef
Lees meer .

Ook buiten de culturele sfeer liet het VNV zijn invloed gelden. Met de steun van de bezetter en secretaris-generaal Romsée, die ook volksgezondheid onder zijn bevoegdheid had, slaagde bijvoorbeeld het radicaal Vlaamsgezinde  Algemeen Vlaamsch Geneesherenverbond Vlaams Artsenverbond
Het Vlaams Geneesheren Verbond (1922) was de beroepsvereniging van de Vlaams geneesheren. Het ijverde voor de vernederlandsing van de geneeskunde in Vlaanderen. Later werd geijverd voor ... Lees meer  erin de Orde van Geneesheren in handen te nemen en zijn Belgische concurrent uit te schakelen. In een aantal nieuwe, naar Duits model opgerichte sociaaleconomische instellingen, had het VNV een stevige vinger in de pap, zoals in de Commissie voor Prijzen en Lonen, in de Nationale Landbouw- en Voedingscorporatie en in het Rijksarbeidsambt. Deze instellingen werden geleid door en voor een deel bemand met VNV'ers, terwijl het de partij de mogelijkheid gaf mensen aan een betrekking te helpen en aldus aanhangers te rekruteren.

Behalve een noyauteringspolitiek voerde het VNV geen uitgesproken economische politiek. Tussen de eigenlijke economische collaboratie en de politieke collaboratie van het VNV bestond slechts een zwak verband. Sommige economische collaborateurs steunden het VNV financieel, maar dat gebeurde eerder uitzonderlijk. De invloed van het VNV in de organisaties van de geleide economie was zeer klein. Uitzondering was de warencentrale voor de textielsector die geleid werd door de VNV'er Willem van Hee. De positie van het  Vlaams Economisch Verbond Vlaams Economisch Verbond
Het Vlaams Economisch Verbond (VEV) is een Vlaamsgezinde belangengroep en patronale organisatie, die werd opgericht in 1926. Tijdens het interbellum zette het VEV zich in voor algemeen ec... Lees meer  (VEV), de Vlaamsgezinde werkgeversorganisatie, was complex. Algemeen secretaris  Piet Bessem Bessem, Piet
De Vlaams-nationalistische econoom Piet Bessem (1892-1964) was tussen 1930 en 1944 eerste onderdirecteur en vervolgens directeur van het Vlaams Economisch Verbond (VEV), waarvan hij in be... Lees meer  trok de kaart van de VNV-collaboratie en was een vertrouwensman van de bezetter. Met de steun van secretaris-generaal  Victor Leemans Leemans, Victor
Victor Leemans (1901-1971) was een politiek en sociaaleconomisch theoreticus, die het gedachtegoed van de revolutie van rechts introduceerde in de Vlaamse beweging. Tijdens de Tweede Were... Lees meer  probeerde het VEV in Vlaanderen een monopoliepositie te verwerven ten nadele van zijn Belgische concurrent, het Comité Central Industriel. Slechts een klein deel van de VEV'ers kaderde dit streven in een Nieuwe Orde-politiek. Er was geen sprake van een symbiose tussen de VNV-collaboratie en een Vlaams-nationalistische economische machtspolitiek. De evolutie van Leemans is in dat verband betekenisvol. Ondanks zijn VNV-achtergrond en zijn Nieuwe Orde-gezindheid steunde hij na verloop van tijd veeleer de Belgische en Vlaamse economische belangen dan die van het VNV.

De Eenheidsbeweging-VNV…

Het VNV kon dus reële macht uitoefenen al bleef dat beperkt tot een infiltratie in een deel van de Belgische politieke, culturele en administratieve structuren. De bezetter kon en wilde voorlopig niet raken aan de Belgische instellingen zelf. De totale politieke macht bleef veraf, al kwamen er hoopgevende signalen.

Reeder dwong enkelen van de schaars overgebleven politieke concurrenten aan te sluiten bij het VNV. Met name het  Verdinaso Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer  en  Rex Rex
Rex was een Belgische politieke partij (1935-1940) en een collaboratiebeweging in Franstalig België (1940-1944). Lees meer -Vlaanderen 'fuseerden' in mei 1941 met het VNV tot de Eenheidsbeweging-VNV. Parallel hiermee versmolten de jeugdbewegingen van de drie groepen, samen met enkele onafhankelijk gebleven Nieuwe Orde-gezinde jeugdgroepen tot de  Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen
Lees meer  (NSJV). De NSJV werd gefinancierd door de Duitse  Hitlerjeugd Hitlerjeugd Vlaanderen
De Hitlerjeugd Vlaanderen (HJV) werd eind 1943 opgericht door de DeVlag in een poging het monopolie op de Vlaamse Nieuwe Orde-gezinde jeugd te verwerven. De HJV bleef klein en werd overg... Lees meer , maar het VNV slaagde erin de politieke controle te bewaren omdat zijn jeugdbeweging, het  Algemeen Vlaamsch Nationaal Jeugdverbond Algemeen Vlaamsch Nationaal Jeugdverbond
Het Algemeen Vlaamsch Nationaal Jeugdverbond (AVNJ) was een Vlaams-nationalistische jeugdbeweging en militie ontstaan in 1928. Van 1934 tot 1941 was het de jeugdbeweging van het Vlaamsch ... Lees meer  (AVNJ) veruit de meeste leden en het grootste kader had. AVNJ-leider  Edgar Lehembre Lehembre, Edgar
Edgar Lehembre (1903-1970) werd in 1933 lid van het VNV. Vanaf 1938 leidde hij de VNV-jeugdbeweging het Algemeen Vlaamsch Nationaal Jeugdverbond en diens opvolger de Nationaal-Socialisti... Lees meer  werd leider van de NSJV en voerde de VNV-instructies uit.

Bijeenkomst in Brussel van de Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen (NSJV) aan de triomfboog in het Jubelpark, 1941-1944. (CegeSoma)

Het Verdinaso was al spoedig in een interne strijd verwikkeld geraakt toen bekend werd dat zijn leider  Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer  na zijn arrestatie en deportatie naar Frankrijk in de meidagen van 1940 vermoord werd. Twee strekkingen tekenden zich af die zich entten op de vooroorlogse tegenstelling tussen de burgerlijke vleugel en de leden van de  Dietsche Militanten Orde Dinaso Militanten Orde
Lees meer  (DMO). De eersten zochten aansluiting bij een Belgische beweging rond de koning, de laatsten koesterden de ambitie om het Verdinaso als de kern van een nationaalsocialistische eenheidsbeweging uit te bouwen. Zij wonnen het pleit toen DMO-commandant  Jef François François, Jef
Jef François (1901-1996) was als leider van de Dinaso Militanten Orde een kopstuk van het Verdinaso. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij commandant van de Dietsche Militie – Zwarte Br... Lees meer  in februari 1941 de leiding overnam. Het was een Pyrrusoverwinning, want Reeder maakte François duidelijk dat een fusie met het VNV onvermijdelijk was.

Dezelfde boodschap kregen de schaars overgebleven Vlaamse aanhangers van Rex-leider  Léon Degrelle Degrelle, Léon
Léon Degrelle (1906-1994) was de leider van Rex, initieel een Belgische, extreemrechtse nationalistische beweging, nadien omgevormd tot partij, die na 1936 radicaliseerde in fascistische ... Lees meer  te horen. Ook Degrelle was in de meidagen naar Frankrijk gedeporteerd. Hij overleefde het avontuur en kwam terug naar België met hooggespannen ambities. Hij ervoer al snel dat hij weinig bondgenoten had in het Derde Rijk. Het Militaire Bestuur beschouwde hem als een onbetrouwbaar charlatan en wist zich in zijn oordeel gesteund door Hitlers juli-instructies die de Walen geen enkel voorrecht verleenden. Een van de consequenties was dat vanaf het najaar alleen de Vlaamse krijgsgevangenen werden vrijgelaten. Dit hield Degrelle niet tegen vanaf 1941 volop en openlijk de Duitse kaart te trekken. Voorlopig moest hij zijn ambities tot Wallonië beperken. Zijn volgelingen in Vlaanderen zagen zich verplicht hun organisatie te 'fuseren'.

…die er geen was

De zogenaamde samensmelting van het VNV, het Verdinaso en Rex-Vlaanderen werd op 10 mei 1941 met groot vertoon bekendgemaakt. In feite was het een opslorping van de laatste twee.  Pol le Roy Le Roy, Pol
Dichter Pol le Roy (1905-1983) speelde tot 1941 een prominente rol binnen het Verdinaso en engageerde zich vervolgens in de Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap. Na de oorlog werd hij v... Lees meer , leider van het  Verbond van Dinaso Corporaties Verbond van Dinaso Corporaties
Het Verbond van Dinaso Corporaties (VDC) was een corporatieve deelorganisatie van het Verdinaso, opgericht in 1934. Lees meer , en  Odiel Daem Daem, Odiel
Odiel Daem (1907-1956) was een Vlaams politicus en voorzitter van Rex-Vlaanderen van 1939 tot 1941. Na de oprichting van de Eenheidsbeweging-VNV werd hij benoemd tot schepen van Schone Ku... Lees meer , de leider van Rex-Vlaanderen traden toe tot de Raad van Leiding. François werd commandant van de samengesmolten milities die voortaan de  Dietsche Militie – Zwarte Brigade Dietsche Militie – Zwarte Brigade
De Dietsche Militie-Zwarte Brigade was de militie van de Eenheidsbeweging-VNV (1941-1943), in november 1943 herdoopt tot Dietsche Militie (1943-1944). Lees meer  (DM-ZB) werd genoemd en enkele Dinaso's leidden  De Nationaal-Socialist De Nationaal-Socialist
De Nationaal-Socialist (1941-1944) was het weekblad van de collaborerende Eenheidsbeweging-VNV. Lees meer , het weekblad van de Eenheidsbeweging-VNV.

De fusie draaide grotendeels uit op een mislukking. Daem en Le Roy verdwenen vrijwel meteen uit de VNV-leiding omdat ze het niet eens waren met de politieke lijn. Le Roy stapte over naar de Algemeene-SS-Vlaanderen, een jaar later gevolgd door François.

Het feit dat de Algemeene-SS Vlaanderen buiten schot bleef, is de tweede reden om de Eenheidsbeweging-VNV een maat voor niets te noemen. De groot-Duitse beweging stelde zich zelfzekerder op dan ooit. Op 1 september 1941 werd ze omgevormd tot de 1ste SS-Standaard Vlaanderen en aldus een onderdeel van de Germaanse SS. Rond dezelfde tijd waren er de eerste tekenen dat de DeVlag zich als een door de SS gesteunde concurrent aan het ontpoppen was.

Crisis in het VNV

Het besef dat het VNV zijn totalitaire ambitie niet kon waarmaken omdat vanuit Berlijn een concurrerende beweging werd gepatroneerd en het feit dat de partij steeds dieper in de militaire collaboratie verzeilde, waarbij volgelingen niet alleen een bloedtol betaalden maar bovendien ook politiek werden overgeleverd aan de concurrentie, leidde tot een diepe crisis. In de Raad van Leiding tekenden zich twee strekkingen af. Een strekking meende dat de eisen van het VNV dwingend op tafel moesten worden gelegd onder bedreiging van een stopzetting van de samenwerking. Vooral Daels was hiervan de pleitbezorger. De andere strekking meende dat naar een consensus met de SS diende te worden gezocht en dat daarvoor de vlucht vooruit de beste strategie was. Reimond Tollenaere en Edgard Delvo waren die mening toegedaan. Staf de Clercq deed zowel het een als het ander. Hij richtte de ene eisen- en/of klachtenbundel na de andere aan de Duitse overheden terwijl hij zijn beweging steeds verder engageerde. De Clercq dreigde wel, maar hij bracht de samenwerkingspolitiek nooit in gevaar. Op geen enkel moment heeft hij aanstalten gemaakt om te breken met de collaboratie. Wel integendeel.

Vlaanderen in het complex der Germaanse volkeren

Op ideologisch vlak plooide De Clercq verder. Op 27 september 1941 kondigde hij een ‘bindende verklaring’ af waarin de eindbestemming van Vlaanderen in het ‘complex der Germaanse volkeren’ werd gelegd. Hij sprak in één adem over de ‘Nederlandse lotsbestemming’, maar terzelfder tijd verbood hij nog te spreken of te schrijven over de Groot-Nederlandse staat. Het VNV hanteerde voortaan een Germaanse terminologie die soms nog weinig verschilde van die van de Groot-Duitse concurrent.

De VNV-leider hoopte die concurrent uit het veld te slaan door een machtsontplooiing die de bezetter moest imponeren. Het VNV organiseerde verscheidene massamanifestaties waarbij vooral de strijdvaardigheid moest worden getoond. Het VNV getroostte zich inspanningen om zoveel mogelijk leden in geüniformeerde formaties op straat te krijgen. Hoogtepunt was de ‘Dr. Reimond Tollenaere-marsch’ op 12 juli 1942, toen na een heuse mobilisatiecampagne 6700 leden van de DM-ZB en de speciaal voor dat doel opgerichte DM-Hulpbrigade door de straten van Brussel marcheerden. De VNV-propaganda telde er dubbel zoveel. De manifestatie maakte zeker indruk, maar de al met al zeer gelimiteerde aanhang van het VNV wordt erdoor geïllustreerd.

De oorlogskansen keren

Staf de Clercq overleed op 22 oktober 1942 op een moment dat er een onoverbrugbare kloof was ontstaan tussen collaborateurs en de overgrote meerderheid van de Belgen, die hun lot niet aan de bezetter hadden gebonden. Toen hij twee jaar eerder de collaboratie proclameerde, was het al duidelijk dat Groot-Brittannië de oorlog zou voortzetten. Voor vele Belgen was het een stimulans om (opnieuw) in de geallieerde zaak te geloven. De Belgische regering moedigde vanuit London het verzet aan. De bezetter had inmiddels zijn ware repressieve gelaat getoond. De levensomstandigheden verslechterden. Het waren zovele oorzaken van de kentering in de publieke opinie. Het weerhield de leider van het VNV er niet van de geallieerden tot vijanden te verklaren. Vijanden waren ook alle Belgen die 'Londen' steunden.

Twee weken voor De Clercq overleed, verordonneerde de bezetter met de verplichte tewerkstelling in Duitsland een van de meest gehate maatregelen. Het joeg vele jongeren in de clandestiniteit. Op hetzelfde moment begonnen de geallieerden aan hun opmars in Noord-Afrika, terwijl de kentering aan het oostfront zich aankondigde. In België werden de eerste 'verraders' door het verzet vermoord. De collaborateurs waren een kleine gehate minderheid geworden die niet moest rekenen op enige steun van de bevolking. Bovendien werden de diepe verdeeldheid en vijandschap in het kamp van de collaboratie steeds zichtbaarder doordat de groot-Duitse tegenbeweging zich sterker en zelfbewuster manifesteerde.

Deportatie van gearresteerde werkweigeraars voor verplichte arbeid in Duitsland, 1942-1944. Na de invoering van de verplichte tewerkstelling in Duitsland begon een klopjacht op ondergedoken mannen. (CegeSoma, 4764)

Gevangen op een zinkend schip

De Vlaams-nationalistische collaborateurs die niet meer de gelegenheid hadden het zinkende schip te verlaten schaarden zich in dit desolate klimaat hechter rond het VNV. De inschakeling van het VNV in het bestuur van het bezette land enerzijds en de militaire engagementen anderzijds bonden vele volgelingen aan de partij en de collaboratie.

De groot-Duitse concurrentie verstrekte een legitimatie om de verworven posities niet op te geven. Maar die concurrentie werkte ook desintegrerend. Ten eerste rekruteerden de DeVlag en de SS onmiskenbaar in Vlaams-nationalistische middens. Het VNV verloor er medestanders aan. De groot-Duitse beweging beschikte over veel geld om een uitgebreid en goedbetaald apparaat uit te bouwen. De DeVlag ontplooide activiteiten op elk terrein. Waar de VNV-invloed niet kon genoyauteerd worden, werd een eigen organisatie uitgebouwd. Dat was bijvoorbeeld het geval met de NSJV Nationaal-Socialistische Jeugd Vlaanderen
Lees meer , waar de DeVlag eerst een aparte jeugdbeweging stichtte en vervolgens in oktober 1943 de  Hitlerjeugd Vlaanderen Hitlerjeugd Vlaanderen
De Hitlerjeugd Vlaanderen (HJV) werd eind 1943 opgericht door de DeVlag in een poging het monopolie op de Vlaamse Nieuwe Orde-gezinde jeugd te verwerven. De HJV bleef klein en werd overg... Lees meer , opnieuw met machtige steun uit Duitsland. Sommigen werden erdoor aangelokt. Anderen werden aangesproken door het idee tot de leidende elite te behoren van een wereldrijk. Vooral in de Waffen-SS, waarin veel VNV'ers dienden, deed dit indoctrinatieproces zijn werk.

Ten tweede stimuleerde de groot-Duitse beweging een Groot-Nederlandse reactie die in en aan de rand van het VNV het karakter van een semi-clandestiene oppositie kreeg. Ze eiste van het VNV een strijdlustige opstelling tegen de groot-Duitse concurrenten. De verworven posities moesten in de weegschaal worden gegooid om de concurrent uit te schakelen. Vooral bij de jongeren en met name in de NSJV leidde dat tot zware spanningen. De oprichting van de HJV ontlokte een regelrechte revolte die de NSJV einde 1943 deed uiteenvallen in de  Dietsche Blauwvoetvendels Dietsche Blauwvoetvendels
Dietsche Blauwvoetvendels (DBV) was een Vlaams-nationalistische jeugdbeweging voor jongens verbonden met het Vlaamsch Nationaal Verbond. Lees meer  (DBV) en de  Dietsche Meisjesscharen Dietsche Meisjesscharen
Dietsche Meisjesscharen (DMS) was een Vlaams-nationalistische jeugdbeweging voor meisjes verbonden met het Vlaamsch Nationaal verbond (VNV). Lees meer  (DMS).

Een nieuwe leider, een nieuw geluid?

De omstandigheden en de sfeer waarin  Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer  in oktober 1942 de leiding van het VNV overnam, waren dus sterk gewijzigd in vergelijking met die waarin zijn voorganger de partij in de collaboratie had geleid. Elias was sedert zijn aanstelling tot burgemeester van Gent in december 1940 wat van het voorplan verdwenen. Hij deed bewust een stapje terug, omdat hij het niet eens was met de manier waarop De Clercq met zijn rede op 10 november 1940 voor de vlucht vooruit koos. Velen in het VNV verwachtten dan ook dat Elias een nieuwe koers zou inslaan. Tegen zijn aanstelling tot leider rees geen verzet. Reimond Tollenaere, met wie De Clercq in 1941 de collaboratiepolitiek verder had uitgestippeld, was met het  Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer  naar het oostfront vertrokken en daar in januari 1942 gesneuveld.

Met Elias kon men verwachten dat de vroegere gematigde vleugel zijn stempel zou drukken op het beleid. In die gematigde vleugel zat evenwel de klad. Secretaris-generaal Gerard Romsée bleef slechts op papier lid van de leiding. Frans Daels woonde al sedert september 1941 de vergaderingen van de Raad van Leiding niet meer bij omdat hij het niet eens was met het feit dat de groot-Duitse beweging getolereerd werd. In december 1942 nam hij ontslag uit de leiding. Einde 1943 gaf hij zijn ontslag als lid. Ernest van den Berghe kreeg in januari 1943 ‘onbepaald verlof’, officieel om gezondheidsredenen, in werkelijkheid trad ook hij terug uit onvrede.

Evenmin als zijn voorganger heeft Elias stappen ondernomen om te breken met de collaboratie. Hij wilde wel de krachtmeting met de groot-Duitse concurrentie op de spits drijven. Ook op dat punt zette hij de lijn van De Clercq voort, zij het op een andere manier. Elias koos voor een diplomatieke krachtmeting in plaats van een machtsontplooiing op de straat. Overigens had hij weinig keuze, want de aanhang van het VNV slonk. Er was niet alleen het verlies van leden aan de concurrent, vele VNV'ers verlieten het zinkende schip. In 1942 telde het VNV nog meer dan 40.000 leden. In 1944 schoot er nog een vierde van over.

Toespraak door VNV-leider Hendrik Elias naar aanleiding van het vertrek van een nieuwe lichting Oostfrontvrijwilligers, 18 april 1943. (Amsab-ISG, fo009873)

Dietse dissidenties

In het VNV rommelde het bovendien steeds luider. Elias werd geconfronteerd met dissidente Groot-Nederlandse stromingen die aan impact wonnen. Het meeste weerklank kreeg de brief van de Gentse dominicaan  Jules Callewaert Callewaert, Jules
Dominicaan Jules Laurentius Callewaert (1886-1964) verwierf bekendheid als flamingantisch predikant. Zijn sympathie voor het VNV deed hem aan het begin van de Tweede Wereldoorlog de colla... Lees meer  aan de VNV-leiding, april 1943, die Elias een slappe politiek verweet. In juli 1943 dreef  Jeroom Leuridan Leuridan, Jeroom
Jeroom Leuridan (1894-1945), leraar en advocaat, was van 1929 tot 1944 parlementslid van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV), en vanaf 1934 VNV-gouwleider van West-Vlaanderen. Hij was een ... Lees meer  de zaken op de spits. Het was algemeen bekend dat de West-Vlaamse gouwleider sympathiseerde met het  Dietsch Eedverbond Dietsch Eedverbond
Het Dietsch Eedverbond was een informele en clandestiene organisatie die ijverde voor de prioritering van het Dietse streven. Lees meer , een van de clandestiene groepen aan de rand van het VNV. Leuridan verklaarde de oorlog aan de DeVlag tijdens een redevoering op 21 juni 1943 en kreeg prompt een spreekverbod opgelegd door de bezetter, waarna twaalf West-Vlaamse VNV-burgemeesters met ontslag dreigden. Daarmee werd het fundament van de samenwerking tussen het VNV en het Militaire Bestuur in gevaar gebracht.

Het noodzaakte Elias tot een diplomatiek succes om zijn achterban niet verder te zien slinken en aldus elke geloofwaardigheid als nationaalsocialistische eenheidspartij te verliezen. Elias wilde erkend worden als de enige door Berlijn gesteunde Vlaamse leider. Hij hoopte die beslissing te forceren met een schoktherapie.

Breuk met de SS

Op 14 augustus 1943 staakte Elias elke samenwerking met de SS, incluis de werving voor het Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer en de Waffen-SS. Het was een signaal dat in Berlijn moest worden gehoord. Zijn tactiek mislukte in eerste instantie. Er kwam geen uitnodiging. Het pad werd pas geëffend nadat Elias een knieval maakte door in een brief aan Himmler, 15 december 1943, het Dietse ideaal af te zweren en zich onvoorwaardelijk te onderwerpen aan de wensen van de Reichsführer-SS. Op 29 februari en 1 maart 1944 vond de ontmoeting plaats. Dat ook DeVlag-leider  Jef van de Wiele Van de Wiele, Jef
Jef van de Wiele (1903-1979) was een leraar, schrijver en leider van de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap. Hij trad tijdens de Tweede Wereldoorlog in de culturele en politieke collabor... Lees meer  op het appel was, was al een teken aan de wand. De hoop dat een gematigde opstelling de tegenpartij tot een tegemoetkomende houding zou verleiden, bleek ijdel. Himmler weigerde de toezegging van een tot op zekere hoogte zelfstandig Vlaanderen in een Germaanse statenbond, zoals hij weigerde de steun aan de DeVlag op te zeggen. Elias hoorde uit de mond van de man die in het Derde Rijk verantwoordelijk was voor de Germaanse politiek, dat Duitsland aanstuurde op een annexatie van België en Nederland en dat ten hoogste de Nederlandse taal zou bewaard blijven. Elias wist nu zeker dat de VNV-collaboratie op drijfzand was gebouwd. Hij vroeg de ontbinding van het VNV. Maar ook dat weigerde Himmler.

Naar een bitter einde in een spiraal van geweld

Elias keerde met lege handen en een illusie armer huiswaarts. Hoe moest het nu verder? De omstandigheden gaven het antwoord. Het VNV was met handen en voeten gebonden aan de bezetter. Aan een terugkeer uit de collaboratie viel niet te denken. Alle bruggen waren verbrand. VNV'ers werden door hun massale aanwezigheid in de besturen en de controleorganisaties meer dan welke groep ook in de collaboratie geviseerd door het  verzet Verzet
Het georganiseerde verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Vlaamse provincies was doorgaans altijd Belgisch verzet: zowel op het vlak van de ideologische oriëntatie, de motieven en he... Lees meer .

In de Leuvense, Brusselse en de Limburgse regio was er zelfs sprake van een echte terreur. Na de landing in Normandië werden collaborateurs vogelvrij verklaard. Zo raakte het VNV gedurende de laatste weken van de bezetting betrokken bij de tegenterreur. Medio 1943 waren al VNV'ers bewapend als Hilfsfeldgendarmen. Ze konden worden ingezet als versterking van de Feldgendarmerie, de militaire politie van het bezettingsbestuur. Ze werkte samen met SS'ers onder leiding van een in juli 1944 aangestelde Höhere SS- und Polizeiführer. De DeVlag en de SS-Vlaanderen grepen al veel vroeger naar het harde geweld. Een groep onder leiding van de Vlaamse SS'er en DeVlag-kaderlid  Robert Verbelen Verbelen, Robert
Robert Verbelen was tijdens de Tweede Wereldoorlog leider van een collaborerende militie. Van 1946 tot 1955 werkte hij als spion voor de Amerikanen in Oostenrijk. De vrijspraak op zijn p... Lees meer  vermoordde in februari 1944 een aantal vooraanstaande personaliteiten. Op 1 juni 1944 richtte Verbelen het Veiligheidskorps van de DeVlag op waarmee hij onder meer in Limburg Limburg
Lees meer terreur zaaide.  In dit klimaat was het een illusie te menen dat de collaboratie nog een aanknopingspunt kon vinden bij de bezette bevolking.

Fragment uit een waarschuwing aan de Limburgse bevolking dat ‘terreur’ (tegen collaborateurs) zou worden beantwoord met ‘tegenterreur’, ca. 1944. (CegeSoma)

De Derde Hypothese

Nochtans was de strategie van Elias precies daarop gericht. Hij ging uit van de hypothese dat er een vrede door vergelijk zou komen tussen de westerse geallieerden en Duitsland. In België kon er zo een machtsvacuüm ontstaan waarbij het VNV de orde zou handhaven, samen met Belgische groepen rond de koning. Hij rekende daarvoor op secretaris-generaal Romsée en een deel van de Belgische rijkswacht onder leiding van de door Romsée aangestelde Vlaams- en Nieuwe Orde-gezinde luitenant-kolonel  Adriaan van Coppenolle Van Coppenolle, Adriaan Emiel
Adriaan van Coppenolle (1893-1975) was een Vlaamsgezinde katholieke militair, die tijdens de Tweede Wereldoorlog vanaf februari 1943 hoofd was van de rijkswacht. Lees meer .

Veel meer dan een hypothese was deze strategie niet. Ten eerste was ze gebaseerd op de foute veronderstelling dat Romsée en het hof overleg pleegden en dat het hof de politiek van Romsée (en dus de machtsgreep van het VNV) goedkeurde. Dit laatste was beslist niet het geval en het eerste niet meer sedert 1943. Tot medio 1943 had Romsée geregeld contact met Robert Capelle, de secretaris van de koning. Deze contacten verliepen in een dubbelzinnige sfeer waarbij Romsée (en medestanders zoals Van Coppenolle) de indruk konden hebben de goedkeuring van het hof te hebben.

De veronderstelling dat het VNV zelf in staat zou zijn geweest de orde te handhaven was eveneens ijdel. Ten eerste zaten de bewapende VNV'ers grotendeels in militaire formaties die door het Duitse leger werden bevolen. Ten tweede erkenden vele militaire collaborateurs het gezag van de VNV-leiding niet meer als gevolg van de stijgende invloed van de groot-Duitse beweging.

Oostfronters

Na het uitbreken van de oorlog met de Sovjet-Unie richtte het Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer op, een van de vele antibolsjewistische legioenen die aan de zijde van Duitsland aan het oostfront zou strijden. De VNV-leiding meende een uitweg te hebben gevonden voor het dilemma van de militaire collaboratie. Het Vlaamsch Legioen zou immers een door het VNV gecontroleerde eenheid worden. De realiteit werd spoedig duidelijk. Zoals de andere Germaanse legioenen werd het Vlaamsch Legioen een feitelijk onderdeel van de Waffen-SS. De rekruten werden onderworpen aan de politieke indoctrinatie van de SS en werden opgezet tegen het VNV.

Toen in 1943 het Vlaamsch Legioen werd opgeheven en de vrijwilligers werden overgeheveld naar de SS-Sturmbrigade Langemarck, brak protest uit bij enkele honderden vrijwilligers die steun zochten bij Elias. De VNV-leider beschouwde de aanwezigheid van VNV'ers in de Waffen-SS als een politiek verloren zaak. Na de breuk met de SS op 14 augustus 1943 startte hij de werving voor de Kriegsmarine waarin zich nog enkele honderden Vlamingen engageerden. De DeVlag/SS vergrootte de werfinspanning om te bewijzen dat het VNV ook op dit punt niet onmisbaar was. Na de bevrijding meldden zich nog een 4000-tal Vlamingen voor de in september opgerichte SS-Division Langemarck. Het waren grotendeels naar Duitsland gevluchte collaborateurs die vaak al bij andere (para)militaire groeperingen of collaborerende jeugdbewegingen waren aangesloten. Er werd druk uitgeoefend en soms gebeurden de meldingen collectief, zodat er niet meer kan worden gesproken over een vrij engagement.

Vertrek van oostfrontvrijwilligers bij de Waffen-SS, Antwerpen, 1944. (FelixArchief, sa086150)

Aan het oostfront en andere Duitse fronten waren ook Vlamingen actief in het Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps (NSKK), een gemilitariseerde transportorganisatie, en de Organisation Todt (OT), die militaire infrastructuurwerken uitvoerde. De werving voor NSKK en OT ving al in 1940 aan en had aanvankelijk het karakter van tewerkstelling. Maar na verloop van tijd politiseerde de werving en ontstonden de DM-Motorbrigade en het DeVlag-Motorkorps met respectievelijk VNV- en DeVlag-gezinde vrijwilligers.

Thuisfronters

De Vlaamsche Wacht Vlaamsche Wacht
De Vlaamsche Wacht (1941-1944) was een collaborerende Vlaamse militaire formatie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze werd ingezet in België als hulptroep van het bezettingsleger. Lees meer werd in mei 1941 opgericht door het Verbond der Vlaamse Oud-Strijders Verbond VOS
Het Verbond der Vlaamse Oud-Strijders (VOS), opgericht in 1919, was een flamingantische vereniging voor oud-strijders van de Eerste Wereldoorlog, die in de loop van het interbellum tot ee... Lees meer (VOS) als hulptroep van de bezettingsmacht. Voor het kader werd gerekruteerd onder de Vlaams-nationalistische en Nieuwe Orde-gezinde Luitenant De Winde-kring Luitenant De Winde-kring
De Luitenant De Winde-Kring was een vereniging van Vlaamse officieren in Duits krijgsgevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Kring kwam in de collaboratie terecht. Lees meer van officieren in Duitse krijgsgevangenschap. Al spoedig bleek dat de Vlaamsche Wacht veeleer een verlengstuk was van de Duitse bezetter, opgeleid en bevolen door Duitse militairen. De bemoeienissen van VOS en ook van het VNV werden niet langer geduld. De manschappen moesten in 1944 een eed van trouw aan de Führer afleggen. Bij de bevrijding vluchtte de Vlaamsche Wacht naar Duitsland, waar de meeste leden in blok toetraden tot de Waffen-SS.

In oktober 1941 ontstond de Vlaamsche Fabriekswacht geleid door Christiaan Turcksin Turcksin, Christiaan
Christiaan Turcksin (1903-1987) was oprichter van de Vlaamse Fabriekswacht, een bewakingsdienst voor de Duitse Luftwaffe tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer , die aanvankelijk samenwerkte met het VNV, maar die in mei 1943 de Vlaamsche Wachtbrigade Vlaamsche Wachtbrigade
De Vlaamsche Fabriekswacht was een paramilitaire eenheid die terreinen van de Duitse Luftwaffe bewaakte. Christiaan Turcksin richtte de formatie op in 1941. Later kreeg het de naam Dietsc... Lees meer vormde die onderworpen was aan de Duitse krijgswetten. Het VNV probeerde Turcksin nog aan de kant te schuiven, maar beet volledig in het zand toen het Luftwaffe liet weten dat de wachters niet langer lid van het VNV moesten zijn. De Vlaamsche Wachtbrigade vluchtte naar Duitsland, waar Turcksin erin slaagde de opslorping door de Waffen-SS te verhinderen door zich om te vormen tot de Vlaamsche Flakbrigade.

Idealisten of soldeniers?

Ca. 25.000 Vlamingen droegen de wapens in militaire formaties. Hoewel er zonder twijfel heel wat sympathisanten van het VNV of de DeVlag/SS bij zaten, namen ook velen om persoonlijke redenen dienst. Vooral de bewondering voor het nationaalsocialisme en Hitler was een sterke drijfveer. Het anticommunisme speelde ook een rol, maar minder sterk dan de naoorlogse beeldvorming suggereerde. Tijdens de bezetting wees de Belgische Kerk de werving voor het oostfront af, onder meer door de communie te weigeren aan geüniformeerde vrijwilligers. Een formele veroordelende verklaring legde de Kerk evenwel niet af, zodat er dubbelzinnigheid kon blijven bestaan, temeer daar sommige collaborerende geestelijken, zoals bijvoorbeeld Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer , vooraan stonden in de werving.

Reichsgau Flandern

Op 12 juli 1944 besliste Hitler dan toch  over het politieke lot van België. Het Belgische grondgebied werd geannexeerd onder de vorm van een Reichsgau Flandern en een Reichsgau Wallonien. In Vlaanderen zou de DeVlag de macht in handen nemen. Haar aanhang werd op zo'n 60.000 leden geschat, ongetwijfeld een overschatting. Het VNV werd uitgerangeerd.

In Wallonië ging de macht naar Degrelle en zijn  Rex Rex
Rex was een Belgische politieke partij (1935-1940) en een collaboratiebeweging in Franstalig België (1940-1944). Lees meer -beweging. Zo plukte Degrelle de vruchten van zijn politieke bochtenwerk in de richting van de macht. Na zijn geloofsbetuiging in het nationaalsocialisme had hij de strijd aan het oostfront aangegrepen als manier om zich in de kijker te werken. Dat lukte aardig. Degrelle en zijn Légion Wallonie hadden al spoedig een reputatie. De Rex-leider had inmiddels begrepen dat Heinrich Himmler de machtigste beschermheer was. Hij slaagde erin de Walen als geromaniseerde Germanen te doen erkennen. Zo lag de weg open voor een opname van het Waals Legioen in de Waffen-SS en tot een ontmoeting van Degrelle met Hitler, iets wat geen enkel Vlaams collaboratieleider ooit lukte. Rex werd dus de Waalse groot-Duitse beweging, al bleven er nog nauwelijks Walen over die Degrelle volgden. Van de Wiele en Degrelle waren wel ondergeschikt aan Reichskommissar Joseph Grohé, een Duitser die de Zivilverwaltung Belgien und Nord-Frankreich leidde.

Het burgerlijke bezettingsbestuur was van korte duur en het heeft zich nooit echt kunnen vestigen. Op 3 september rolden de geallieerde tanks Brussel binnen. Inmiddels hadden een 15.000-tal Vlaamse collaborateurs vaak met hun familieleden, zich uit de voeten gemaakt in de richting van Duitsland, onder wie vrijwel alle topmensen uit de Vlaamse collaboratiebewegingen.

De Vlaamsche Landsleiding

DeVlag-leider Van de Wiele werd tot Vlaamse 'Landsleider' aangesteld. Vanuit zijn hoofdkwartier in Bad Pyrmont vormde hij met hoge kaderleden van de DeVlag en de SS-Vlaanderen de  Vlaamsche Landsleiding Vlaamsche Landsleiding
Lees meer , een embryonale regering in ballingschap. Net als het VNV in 1940 breidde hij de leiding van zijn beweging uit met enkele 'representatieve' figuren. Zo werd een beschermcomité opgericht met Cyriel Verschaeve,  August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer  en  Antoon Jacob Jacob, Antoon
Antoon Jacob (1889-1947) was een atheneumleraar en later hoogleraar in Hamburg en Gent. Hij was actief bij activistische tijdschriften, nadien in de amnestiebeweging en later de culturele... Lees meer , een na de Eerste Wereldoorlog naar Duitsland uitgeweken activist. Verschaeve had zich al vroeg tot de SS-strekking bekend. Tegenover Himmler had hij herhaaldelijk zijn voorkeur voor Van de Wiele en de DeVlag geuit, onder meer in een persoonlijk onderhoud op 26 juni 1944. Borms daarentegen leunde aan bij het VNV, hoewel hij zoals altijd boven de 'partijen' wenste te staan en nog in 1940 geweigerd had toe te treden tot de VNV-leiding. Nu werd hij de facto een boegbeeld van de groot-Duitse strekking. Borms en Antoon Jacob belichaamden tevens de band met het activisme. Jacob behoorde tot de eerste  Raad van Vlaanderen Raad van Vlaanderen (1917-1918)
De Raad van Vlaanderen (1917-1918) was een activistisch marionettenparlement tijdens de Eerste Wereldoorlog, dat onderdeel was van de Duitse plannen om in Vlaanderen een blijvende invloed... Lees meer . Na de oorlog uitgeweken naar Duitsland kwam hij in de ban van het nationaalsocialisme. In 1940 trad hij toe tot de Vlaamsche Cultuurraad, waar hij de strekking van de DeVlag versterkte.

Ontvangst van ‘Landsleider’ Jef van de Wiele (rechts) door de Duitse minister van buitenlandse zaken Joachim von Ribbentrop, een dag voor de start van het von Rundstedtoffensief, 15 december 1944. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhph41898)

Van de Wiele slaagde er niet in veel VNV'ers warm te maken voor de Landsleiding. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken bleven de gevluchte kaderleden afzijdig. Hendrik Elias vestigde zich te Lippstadt waar hij een VNV-secretariaat oprichtte. De politieke en militaire omstandigheden maakten een georganiseerde VNV-werking evenwel onmogelijk. Elias' weigering om mee te werken met de Landsleiding had nog slechts een symbolische betekenis. Hij kon de belangrijkste activiteit van de Landsleiding, namelijk de werving voor de SS-Division Langemarck, ook niet tegenwerken, al gaf hij wel het consigne aan zijn medestanders om zich niet te melden.

Toen met de voorbereiding van het Von Rundstedtoffensief een 'bevrijding' van het Belgisch grondgebied in het verschiet kwam te liggen, werden Degrelle en Van de Wiele ontvangen door de Duitse minister van buitenlandse zaken op respectievelijk 8 en 15 december. Van de Wiele werd officieel bekrachtigd als Leiter des flämischen Befreiungskomitees. Elias kreeg rond dezelfde tijd het bevel zich te vestigen in een hotel in de Alpen onder toezicht van de Gestapo.

Inmiddels herstelde in België het democratische regime zich. Een van de eerste delicate taken was de bestraffing van de ‘medewerking met de vijand’ van zo'n honderdduizend Belgen. Meer dan 30.000 Vlamingen werden strafrechtelijk veroordeeld. Vlaams-nationalisten, Dietsers en groot-Duitsers werden verenigd in de beklaagdenbank. Voor zover bekend speelden hun onderscheiden engagementsmotieven geen betekenisvolle rol in de bepaling van de straf (zie Repressie Repressie
Lees meer ).