De Antwerpsche Courant

De Antwerpsche Courant was een door Alfons Baeyens tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer opgericht Antwerps dagblad dat vrijwel dagelijks verscheen van 11 juli 1915 tot 17 november 1918. De krant was zoals alle niet-clandestiene persorganen in België onderworpen aan de Duitse censuur en bovendien van activistische Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer signatuur, zij het minder militant van karakter dan de concurrerende periodiek Het Vlaamsche Nieuws Het Vlaamsche Nieuws
Het Vlaamsche Nieuws was een Antwerps Duits-activistisch persorgaan, dat eerst onder de naam Vlaamsche Gazet – Het Laatste Nieuws verscheen. Het werd het belangrijkste activistische perso... Lees meer en met meer oog voor populaire thema's en tekstgenres zoals sport en cursiefjes.

Oprichting en context

De eerste aflevering van de Antwerpsche Courant werd voorgesteld op zondag 11 juli 1915, een opmerkelijk symbolisch moment voor een dagblad dat zich in zijn ondertitel als een 'onpartijdig dagblad' aan de lezer presenteerde. De nieuwe krant beloofde op dagelijkse basis te zullen verschijnen telkens in de namiddag. De uitgever was Alfons Baeyens (1867-1937), een buitenechtelijke zoon van de componist Peter Benoit Benoit, Peter
Peter Benoit (1834-1901) was een Vlaamsgezinde componist en muziekpedagoog. Lees meer die voor de oorlog als correspondent had gewerkt voor de liberale, door de familie Hoste uitgegeven zusterkranten Het Laatste Nieuws Het Laatste Nieuws
Het Laatste Nieuws was een liberaal en Vlaamsgezind dagblad, waarvan het eerste nummer op 7 juni 1888 verscheen. In 2023 bestaat de krant nog steeds als een populair dagblad voor een bree... Lees meer en De Vlaamsche Gazet van Brussel De Vlaamsche Gazet (van Brussel)
Lees meer . Baeyens was in november 1914 van start gegaan met de publicatie van de Vlaamsche Gazet, die hij in de markt zette als een doorstart van de Antwerpse editie van de Het Laatste Nieuws. Toen eigenaar Hoste vanuit Nederland verbood om nog langer zijn vooroorlogse krantentitels te misbruiken, veranderde Baeyens begin 1915 de naam van zijn krant in Het Vlaamsche Nieuws.

Nadat August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer en Albert van den Brande Van den Brande, Albert
Albert van den Brande (1890-1964) was tijdens de Eerste Wereldoorlog hoofdredacteur van Het Vlaamsche Nieuws, lid van de Raad van Vlaanderen en hoogleraar aan de Vlaamsche Hogeschool in G... Lees meer op 27 juni 1915 van een staking profiteerden om de redactionele leiding over Het Vlaamsche Nieuws in handen te nemen, stichtte Alfons Baeyens met de hulp van zijn zoon Peter de Antwerpsche Courant. Of hij met deze nieuwe titel concurrentie beoogde of net een vorm van tactische samenwerking tussen beide periodieken, is nog niet helemaal opgehelderd. Volgens Daniël Vanacker stak de redactie van Het Vlaamsche Nieuws stiekem ook de Antwerpsche Courant in elkaar en Antoon Vrints noemde de tweede titel 'een derivaat' van de eerste, maar later opgedoken bronnen tonen aan dat er wel degelijk twee aparte redacties en administratieve structuren naast elkaar bestonden. Het blijft wel opmerkelijk dat Baeyens pas op 8 januari 1917 Het Vlaamsche Nieuws verkocht op een ogenblik dat het onder impuls van Borms al flink was geradicaliseerd. Een feit is ook dat diverse medewerkers van Het Vlaamsche Nieuws (soms wel degelijk tegelijk) voor de Antwerpsche Courant zouden schrijven, onder meer Raf Verhulst Verhulst, Raf
Raf Verhulst (1866-1941) was een Vlaamsgezinde schrijver, journalist en docent, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een prominente rol opeiste in het activisme. Lees meer (onder het pseudoniem Koen Ravenstein), Paul-Gustave van Hecke Van Hecke, Paul-Gustave
Paul-Gustave van Hecke (1887-1967) was een Vlaamse schrijver, couturier en galeriehouder. Tijdens de Eerste Wereldoorlog flirtte hij met het activisme. Hij is vooral bekend als promotor v... Lees meer en George Roose Roose, George
Lees meer . Laatstgenoemde, als gewezen voorzitter van de Groeningerwacht Groeningerwachten
De Groeningerwacht was een Vlaamsgezinde jongemannenvereniging, opgericht op 11 juli 1909 en ontbonden bij het einde van de Eerste Wereldoorlog. De organisatie stapte mee in het activisme... Lees meer en bestuurslid van Jong-Vlaanderen Jong-Vlaanderen (1914-1918)
Jong-Vlaanderen (1914-1918) was een in Gent opgerichte activistische drukkingsgroep, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een radicaal Vlaams-nationalistisch en anti-Belgisch politiek progr... Lees meer een echte Bormsgetrouwe, zou overigens de hoofdredactie van de Antwerpsche Courant op zich nemen, een taak die hij combineerde met de hoofdredactie van het ook al in Borms’ invloedsfeer opererende weekblad Ons Land.

De edities van de Antwerpsche Courant werden enige tijd gedrukt op de persen van de socialistische drukkerij Excelsior Excelsior
Excelsior (1916-1934) was een uitgeverij in Brugge gesticht door Achiel Geerardyn. De uitgeverij gaf een uitgesproken Vlaamsgezind fonds uit. Lees meer (waar voor de oorlog de Volksgazet Volksgazet
Volksgazet (1914-1978) was een Antwerps socialistisch dagblad, gesticht door Camille Huysmans en Willem Eekelers, dat regelmatig Vlaamsgezinde standpunten innam. Lees meer werd gedrukt). Toen de eigenaar van Excelsior zijn persen niet meer wenste te lenen aan de naar zijn zin te Duitsgezinde Antwerpsche Courant zette Baeyens met de steun van de Duitse bezetter een eigen drukkerij op samengesteld uit drukpersen en ander materieel dat in beslag genomen was bij de Brusselse kranten Le patriote (de voorloper van La Libre Belgique La Libre Belgique
La Libre Belgique ontstond in 1884 als een strijdbaar katholiek dagblad en verscheen tot 18 november 1918 onder de titel Le Patriote. Tijdens beide wereldoorlogen gold het blad als de bel... Lees meer ), Le Soir en La Dernière Heure.

Als we de eigen berichtgeving mogen geloven, kon de Antwerpsche Courant rekenen op een breed publiek. Op 1 januari 1918 beweerde D. (= George Roose) dat de oplage van de krant in 1917 was verdubbeld, ondanks de papierschaarste, die er wel de oorzaak van was dat het aantal pagina's drastisch was geslonken. Toen de redactie op 2 augustus 1918 nog uitpakte met een nieuwe lay-out, stelde ze dat inmiddels een oplage van 65.000 exemplaren per dag was bereikt. De betrouwbaarheid van deze cijfers valt moeilijk te controleren. Het lijdt echter weinig twijfel dat de Antwerpsche Courant een groter bereik had dan Het Vlaamsche Nieuws, waarvan de oplage in 1915 ten hoogste 18.000 exemplaren bedroeg en tegen 1918 was gedaald tot ten hoogste 12.000 exemplaren.  De prijszetting speelde hierbij ook een rol: bij de lancering kostte de Antwerpsche Courant 3 centiemen, liefst 2 centiemen minder dan de concurrent (voor een jaarabonnement op de Antwerpsche Courant werd 8 frank gevraagd). Deze aanpak wijst erop dat de Courant niet alleen op de handelsburgerij in de havenstad mikte, maar ook op de volkse lezer. In de naoorlogse processen werd aangetoond dat Baeyens grof geld verdiende aan de krant.

Het commerciële succes is niet noodzakelijk een bewijs voor het professionalisme van de Antwerpsche Courant. Uit de getuigenissen in het strafdossier, dat na de oorlog werd aangelegd door de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg, valt op te maken dat de dagelijkse werking door improvisatie en amateurisme werd getekend. Vele kolommen werden gevuld met wat uit andere kranten werd geknipt of inderhaast uit buitenlandse bladen werd vertaald. Medewerkers werden zonder zorgvuldige screening en zonder bewezen ervaring of kunde gerekruteerd. En de medewerkers van de Volksgazet die na de Wapenstilstand de krant opnieuw wilden lanceren, troffen slecht onderhouden drukpersen aan.

Profiel en belangrijkste medewerkers

In vergelijking met Het Vlaamsche Nieuws zou de Antwerpsche Courant zeker in de beginjaren minder en ook meer gematigde activistische en pro-Duitse boodschappen verspreiden. Deze keuze was vooral een kwestie van strategie. De redactie wilde lezers verleiden en ze, in tegenstelling tot Het Vlaamsche Nieuws, geleidelijk aan indoctrineren. Een 'Tätigkeitsbericht' van de Politische Abteilung uit het najaar van 1915 is instructief over wat in deze kringen van de Antwerpsche Courant werd verwacht: ‘Nach und nach soll auch in diesem Blatt mehr vlamisch – anti-belgische Politik getrieben werden als bisher.’ (‘Geleidelijk aan dient ook in dit blad meer dan voorheen een Vlaamse – anti-Belgische politiek te worden gevoerd’) Voor de clandestiene patriottische pers zou er over de strekking van de nieuwe krant nooit twijfel bestaan. In La Patrie Belge werd de Antwerpsche Courant (29-10-1916) afgeservereerd als ‘un second torchon emboché’ (een gecompromitteerd, pro-Duits blad) – met die andere ‘torchon emboché’ in Antwepen werd Het Vlaamsche Nieuws bedoeld van de ‘traître’ Borms.

De activistische toon van de Antwerpsche Courant mag gematigder zijn geweest dan die van Het Vlaamsche Nieuws, van meet af aan is duidelijk dat de nieuwe krant niet het 'onpartijdig dagblad' was waar het zich voor uitgaf. De eerste aflevering verscheen niet alleen op een elfde juli, maar opende met een fel stuk van Paul-Gustave van Hecke, op dat moment de rijzende ster onder de Vlaamse activisten. Van Hecke besloot met de profetie: ‘De droeve Schelde van heden is een les voor de in ram[p] en nood zichzelf wordende, zelfstandig-wordende Vlaamsche volk dat op de oevers woont: Antwerpen worde het eenig mogelijke bolwerk van het op zich zelf bestaande Vlaanderen.’ In De Vlaamsche Post De Vlaamsche Post
Lees meer (24 juli 1915) werd deze uitlating opgepikt als een duidelijk pleidooi voor ‘meer zelfbestuur voor Vlaamsch-België’. Opmerkelijk hierbij is dat Van Hecke voluit, met naam en voornaam, ondertekende. Daar zouden andere reguliere medewerkers zich in de Antwerpsche Courant zelden of nooit toe laten verleiden. George Roose verschool zich doorgaans achter het pseudoniem Daniel (ook D.) of tekende met een X.;  Louis van der Schoepen verborg zich achter de naam van Averroës. Alleen Gustaaf Piron, die vanaf de tweede helft van 1917 voor de krant begon te werken en in de laatste maanden Roose als hoofdredacteur verving, tekende regelmatig met zijn initialen (G. of G.P.).

Ook de dichter en radicale activist Paul van Ostaijen Van Ostaijen, Paul
Paul van Ostaijen (1896-1928) was een schrijver die met zijn poëzie, proza en kritische werk grote invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandstalige literatuur. Zijn zoektocht naar een nie... Lees meer , in de jaren 1917-1918 een van de productiefste medewerkers van de Antwerpsche Courant, zou zijn naam nooit volledig prijsgeven, al valt op dat hij in de laatste maanden van de oorlog zijn voorzichtigheid een beetje liet varen. Daarnaast onderhield Van Ostaijen vanaf 20 april 1917 onder het pseudoniem Rare Marus een dagelijkse column met als titel 'Praatje van een sinjoor'. In augustus nam Gustaaf Piron, onder het pseudoniem MUS, deze taak van hem over.

Naoorlogse vervolging

Op 17 november 1918 gelastte de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg, na onderzoek van de jaargangen van de Antwerpsche Courant, een huiszoeking van de redactiekantoren en de drukkerij van de krant. Diverse documenten werden in beslag genomen en de persen werden verzegeld. Alfons Baeyens en Peter Baeyens zouden snel vervolgd worden voor de handel in gestolen goederen, i.c. de drukmachines die ze via de Duitse bezetter uit de kantoren van Brusselse kranten hadden bemachtigd. Ze werden al in de zomer van 1920 bij verstek veroordeeld tot gevangenisstraffen.

Voorts werd een uitgebreid strafdossier aangelegd op basis van het vermoeden dat de inhoud en organisatie van de Antwerpsche Courant strijdig was met de Besluitwet van 11 oktober 1916. Voor zover ze nog in het land waren, werden de betrokkenen, journalisten maar ook administratief personeel, aan de tand gevoeld. In dit tweede proces (uitspraak op 17 november 1920) werd Alfons Baeyens opnieuw bij verstek veroordeeld tot nog eens een jaar gevangenisstraf en een boete van duizend frank. Van Ostaijen kreeg in diezelfde zitting, eveneens bij verstek, acht maanden gevangenisstraf en 500 frank boete. De andere beklaagden kregen in het algemeen lagere straffen. De meeste veroordeelden, onder wie Van Ostaijen, zouden bij hun latere terugkeer naar België profiteren van de amnestiewet Amnestie
Lees meer geving en zagen hun straffen alsnog geseponeerd. Dit gold niet voor Alfons Baeyens, die tot 1927 in Nederland bleef. Toen hij in augustus 1927 naar Antwerpen terugkeerde, werd hij gearresteerd en opnieuw vervolgd. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen hoe het voor hem afliep.