Luyten, Hendrik

Hendrik Luyten was het tweede van de vier kinderen van een stadsambtenaar in Roermond (Nederlands Limburg). Nadat hij in zijn geboorteplaats de middelbare school had doorlopen, studeerde hij schilderkunst aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen, waar hij een leerling was van Karel Verlat (1824-1890). Aansluitend volgde hij een vervolmakingscursus in Parijs.

In 1883 vestigde Luyten zich in Antwerpen, waar hij lid en, van 1890 tot 1898, voorzitter was van de in 1883 door onder anderen Henry van de Velde (1863-1957) opgerichte Union Artistique des Jeunes, die bekendheid verwierf onder haar kenspreuk Als Ik Kan. Hij maakte ook een groepsportret van deze kunstkring, waaruit blijkt dat hij sterk de invloed had ondergaan van de 17de-eeuwse ‘Hollandse’ schilderkunst, in het bijzonder die van Frans Hals (1582/1583-1666) en het genre van de schuttersstukken.

Eind 1886-begin 1887 woonde Luyten gedurende een half jaar in de Borinage (Charleroi), waar hij de (visuele) indrukken van de industriële revolutie opdeed die in 1888 zouden resulteren in het monumentale, maatschappijkritische drieluik Werkstaking in het Walenland.

In 1896 werd hij tot Belg genaturaliseerd en in 1900 kocht hij een hoeve met schuur in Brasschaat, die hij respectievelijk verbouwde tot woning en atelier. In 1902 vestigde hij er ook zijn Institut des Beaux-Arts Henry Luyten, een internationaal georiënteerde privéschool voor schilder- en tekenkunst, die hij verbeeldde in het schilderstuk Sonata. Tegelijk ontwikkelde Luyten, die van bij de oprichting in 1889 lid was van de Antwerpse vrijmetselaarsloge Marnix van Sint-Aldegonde, een actieve belangstelling voor de Vlaamse beweging en raakte hij bevriend met een aantal Antwerpse flaminganten van liberale signatuur, onder wie Max Rooses Rooses, Max
Lees meer .

Van 1890 tot de Eerste Wereldoorlog oogstte Luyten in heel wat Europese landen succes - niet het minst in bepaalde societymiddens - met zijn post-impressionistisch schilderwerk, in het bijzonder in Duitsland. Afgezien van (groeps)portretten, vormden de natuur en het landschap het belangrijkste thema van zijn kunst, die in de woorden van biograaf Jozef de Beenhouwer onder meer werd gekenmerkt door ‘een heel sensibele kleurenvertolking met levendige penseelstreken’ (zie beeldende kunst Beeldende kunst
De beeldende kunsten en de Vlaamse beweging onderhielden van 1830 tot vandaag een complexe en gelaagde relatie, die pendelde tussen gematigde sympathie, radicaal engagement en kritische a... Lees meer ).

Activisme en nasleep

Tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer steunde Luyten de vernederlandsing van de Gentse universiteit Universiteit Gent
Lees meer en aanvaardde hij een betrekking als leraar aan de Antwerpse Academie voor Schone Kunsten als opvolger van Frans van Leemputten (1850-1914). Na 1918 werd deze aanstelling, zoals alle andere in openbare dienst uit de bezettingstijd, ongeldig verklaard en maakte het Antwerpse stadsbestuur bovendien een einde aan zijn mandaat als lid van de raad van beheer van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten.

Inmiddels was Luyten, omdat er een gerechtelijk onderzoek liep tegen hem, gevlucht naar Duitsland, waar hij woonachtig was in de kunstenaarskolonie van Worpswede (Nedersaksen), op het eiland Sylt (Oost-Friesland) en in Wieck am Darss aan de Oostzee (Mecklenburg-Vorpommern). In 1922, toen was gebleken dat er tegen hem geen vervolging was ingesteld, keerde hij terug naar Brasschaat. Hij bleef schilderen in de van hem bekende stijl van vóór 1914. Het modernisme ging aan de inmiddels meer dan 60-jarige kunstenaar voorbij.

Nadat Luyten een kleine 100 van zijn schilderijen aan zijn geboortestad had geschonken, werd daar in 1932 - ter gelegenheid van het 700-jarig bestaan van Roermond - in de voormalige woning annex atelier van Pierre Cuypers (1827-1921) een dubbelmuseum geopend, dat gewijd was aan het werk van deze gerenommeerde (neogotische) en bijzonder productieve architect en dat van Luyten. In 2011 werd het Stedelijk Museum opgesplitst in een Cuypershuis en een Historiehuis en werd nagenoeg de gehele verzameling beeldende kunst, waaronder de collectie Luyten, overgebracht naar het depot. Wat daarmee in de toekomst te gebeuren staat, moet nog worden bekeken. Stukken van de hand van Luyten worden wel regelmatig getoond in wisselexposities op een van beide museumlocaties.

Het Gulden Doek van Vlaanderen

In 1931 begon Luyten aan het werk waarmee hij meestal wordt geassocieerd, Het Gulden Doek van Vlaanderen, waarvan overigens alleen het middenstuk (3,40 x 4,70 meter) zou worden voltooid. Onderaan voegde hij een klein paneel toe ter nagedachtenis aan Herman van den Reeck Van den Reeck, Herman
Herman van den Reeck (1901-1920) was een Vlaamsgezinde links-radicale student, die zich van 1916 tot zijn overlijden in 1920 engageerde in de activistische jongerenbeweging. Toen Van den ... Lees meer . Het doek ontstond mede uit de onvrede van de maker over de houding die de Belgische staat had ingenomen tegen hem en andere activisten Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer tijdens en na de Eerste Wereldoorlog en kan worden beschouwd als een Vlaams-nationalistisch ‘statement’ tegen België, dat in 1930 zijn honderdste verjaardag had gevierd.

Het presenteert een soort staten-generaal van de (geschiedenis) van de Vlaamse beweging, met 121 figuren die er een meer of minder prominente rol in hadden gespeeld of speelden, samengebracht in een romantische pose tijdens een geënsceneerde bijeenkomst. De centrale figuur op het doek is Pol de Mont De Mont, Pol
Pol de Mont (1857-1931) was een dichter, essayist, folklorist, journalist, kunstcriticus en redenaar. In al zijn activiteiten gaf hij de Vlaamse strijd absolute prioriteit. Decennialang w... Lees meer , die optreedt als spreker, terwijl Jan van Rijswijck Van Rijswijck, Jan
De liberaal Jan van Rijswijck (1853-1906) was burgemeester van Antwerpen. Zijn inzet voor de rol van het Nederlands in de lokale politiek en het verenigingswezen alsook zijn volksgezinde ... Lees meer fungeert als voorzitter van de gefingeerde vergadering. Beiden waren inmiddels overleden bekenden van Luyten. De afgebeelde personen die nog leefden kwamen poseren in Luytens atelier of werden geportretteerd door fotograaf Nestor Gerard Gerard, Nestor
Nestor Gerard (1897-1996) documenteerde als fotograaf vanaf het interbellum tot het eind van de jaren 1960 het reilen en zeilen van de Vlaamse beweging. Hij engageerde zich in het begin v... Lees meer . Doden en levenden werden op Luytens historisch-allegorisch groepsportret probleemloos naast elkaar geplaatst.

‘Van de figuren die na 1914 nog een rol speelden in de Vlaamse Beweging staat er op het Gulden Doek geen enkele die het kamp van de Vlaamse aktivisten vijandig zou zijn geweest’, schreef publicist Albert Govaerts, wat een gevolg was van de Vlaams-nationalistische positionering van de kunstschilder en van het feit dat hij zich bij zijn keuze liet adviseren door de voormalige activist Lodewijk Severijns Severeijns, Lodewijk
Lodewijk Severeijns (1872-1957) was tijdens de Eerste Wereldoorlog lid van Jong-Vlaanderen en van de Raad van Vlaanderen. Ook publiceerde hij over de economische aspecten van de Vlaamse b... Lees meer . Die had zich in 1929 in Luytens woonplaats Brasschaat gevestigd, trad op als medefinancier en werd ook afgebeeld. Vandaar ook dat bij voorbeeld Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer , als boegbeeld van de katholieke flaminganten de politieke concurrent van het Vlaams-nationalisme, ontbreekt. Maar ook Verdinaso-leider Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer werd niet geportretteerd. Peter Benoit Benoit, Peter
Peter Benoit (1834-1901) was een Vlaamsgezinde componist en muziekpedagoog. Lees meer , Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer en Guido Gezelle Gezelle, Guido
Guido Gezelle (1830-1899) was een Vlaamse priester die de Vlaamse volkstaal verdedigde binnen het algemeen Nederlands. Hij verwierf grote bekendheid als lyrisch dichter van religieuze nat... Lees meer zijn elk twee keer afgebeeld, in de vorm van een geschilderd portret en als geschilderd borstbeeld. Luyten beeldde ook zichzelf af, maar signeerde het doek niet. Vijf van de afgebeelde personen konden vooralsnog nog niet worden geïdentificeerd. De andere, oorspronkelijk geplande maar niet gerealiseerde luiken hadden respectievelijk het afleggen van de eed van trouw op de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer van 1932 en de Guldensporenslag Guldensporenslag
De Guldensporenslag was een veldslag op de Groeningekouter nabij Kortrijk op 11 juli 1302. Hierbij werd het Franse ridderleger verslagen. De slag kreeg in de Vlaamse beweging een symbolis... Lees meer moeten voorstellen. Luyten maakte ook een exemplaar van het Gulden Doek op een kleiner formaat.

In 1937 werd het schilderij door de Vlaamsgezinde industrieel en medeoprichter van het Vlaams Economisch Verbond Vlaams Economisch Verbond
Het Vlaams Economisch Verbond (VEV) is een Vlaamsgezinde belangengroep en patronale organisatie, die werd opgericht in 1926. Tijdens het interbellum zette het VEV zich in voor algemeen ec... Lees meer Jos Pauwels uit Boom aangekocht en het volgende jaar gelegateerd aan het IJzerbedevaartcomité IJzerbedevaartcomité
Lees meer . Het was de bedoeling op de IJzerbedevaartweide in Diksmuide een museum te bouwen met daarin onder andere het Gulden Doek. Ondertussen bevond het grootschalige groepsportret zich in het atelier van Luyten, waar het in de meidagen van 1940 licht werd beschadigd door Belgische militairen en in de loop van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer door Luyten werd gerestaureerd en afgewerkt. Eind 1944 werd het Gulden Doek in Antwerpen ondergebracht op een zolder en in 1949 op de zolderruimte van een woning in Diksmuide. In 1969 kreeg het na een opknapbeurt een plaats in de IJzertoren IJzertoren
De IJzertoren is een Vlaamsgezind monument in Diksmuide, dat in 1928-1930 werd opgericht als eerbetoon aan de Vlaamse soldaten die sneuvelden aan het IJzerfront tijdens de Eerste Wereldoo... Lees meer . Na een grondige restauratie werd het Gulden Doek van Vlaanderen op 3 oktober 1998 opnieuw voorgesteld aan het publiek.

Rembrandtprijs, oorlog en overlijden

In 1939 jaar zorgde Antoon Jacob Jacob, Antoon
Antoon Jacob (1889-1947) was een atheneumleraar en later hoogleraar in Hamburg en Gent. Hij was actief bij activistische tijdschriften, nadien in de amnestiebeweging en later de culturele... Lees meer , oud-activist en sinds 1934 docent aan de Hansische Universität in Hamburg, ervoor dat aan Luyten de Rembrandtprijs van deze academische instelling werd toegekend voor dit groepsportret, waarop ook Jacob als voormalig docent aan de Gentse Von Bissinguniversiteit zelf stond afgebeeld. Het uitreiken van deze prijs aan Luyten en aan verschillende Vlaamsgezinde schrijvers vormde een illustratie van het feit dat de Duitse Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer uit de Eerste Wereldoorlog tijdens het interbellum werd voortgezet. De uitreiking van deze prijs zou ten gevolge van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in september 1939 pas doorgaan in november 1940, tegelijk met de herdenking door het Antwerpse stadsbestuur van de 300ste sterfdag van kunstschilder Pieter Paul Rubens (1577-1640).

Bij het begin van de Duitse aanval op België op 10 mei 1940 werd Luyten kortstondig als verdachte aangehouden door de Belgische staatsveiligheid. Ten tijde van de bevrijding in september 1944 was Luyten, die aan een hartkwaal leed, ernstig ziek. Hij werd opgesloten, maar al na één nacht vrijgelaten.

In 1997 werd een standbeeld van hem onthuld op de plaats in Brasschaat waar het Institut des Beaux-Arts Henry Luyten gevestigd was geweest.