Aldietse beweging

Begrippen

Met de term 'Aldietse', ook wel kortweg 'Dietse' Beweging wordt die zijtak van de V.B. in de 19de eeuw aangeduid, die zich ten doel stelde in de een of andere vorm een taalkundige versmelting van het Nederlands met het Platduits of Nederduits tot stand te brengen.

Onder Nederduits of Platduits wordt de groep van dialecten verstaan die in het noorden van Duitsland voortleven als relicten van het Middelnederduits (op zijn beurt de voortzetting van het zogenaamde Oudsaksisch), dat in de tijd van de Hanze een opmerkelijk uniforme verkeerstaal was; het was te Lübeck ontstaan uit de dialecten der kolonisatoren (Westfalen, Oostfalen, Rijnlanders, maar ook Nederlanders) en de voertaal van een ten dele van Vlaanderen uit beïnvloede literatuur (Reinke de Vos, 1498). Het Middelnederduits, dat zijn hoogste bloei en verste uitstraling in de 15de eeuw beleefde, verkwijnde sinds de 16de eeuw ten gevolge van politieke, economische en religieuze verschuivingen tot taal voor de dagelijkse omgang, daarna tot amalgaam van sterk gedifferentieerde dialecten, door de taalkundigen gegroepeerd als Westfaalse, Oostfaalse en Noordnedersaksische dialecten in het westen, en Brandenburgse, Mecklenburgs-Voorpommerse en (tot de Tweede Wereldoorlog) Pommerse en Pruisische dialecten in het oosten.

De wederopstanding van de Nederduitse literatuur in de 19de eeuw geschiedde in het kader van de algemene wederopleving van kleine talen en literaturen onder invloed van de romantiek. Als (fictief) beginjaar wordt gewoonlijk 1852 genoemd, het verschijningsjaar van de dichtbundel Quickborn van Klaus Groth Groth, Klaus
De Duitser Klaus Groth (1819-1899) was met zijn dichtbundel Quickborn (1852) de grondlegger van de nieuwe Nederduitse letterkunde. Hij onderhield bovendien goede contacten met Vlaanderen.... Lees meer . Van Vlaanderen uit werd het fenomeen van een als parallel met de eigen situatie aangevoelde taalkundig-literaire wedergeboorte met belangstelling gevolgd. De voedingsbodem daartoe vormde ongetwijfeld de sinds het eind van de 18de eeuw constant groeiende interesse voor de vermoede doch nauwelijks met zekerheid bekende taalverwantschap in het kustgebied van Duinkerke tot Danzig.

De voorlopers

Aan het begin van deze traditie – die overigens een humanistische draad weer opneemt – staat Jan B. Verlooy Verlooy, Jan Baptist
Jan Baptist Verlooy (1746-1797) was een Brusselse advocaat en activist die schatplichtig was aan verlichte Franse denkers en ijverde voor het gebruik van het Nederlands als officiële taal... Lees meer , de 'eerste flamingant', met zijn Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tael in de Nederlanden van 1788. Dat Verlooy, over de taal van Noord-Duitsland en met name van de Hanzesteden sprekend, geen klare begrippen blijkt te hebben over de linguïstische opbouw van wat de taalkunde sindsdien het Continentaalwestgermaanse gebied noemt, valt gemakkelijk te begrijpen; wel heeft hij er voor het eerst op gewezen dat het 'Duytsch' van de bewoners der Noord-Duitse laagvlakte meer verwantschap met het Nederlands vertoonde dan het Duits van de 'Opperhoogduytschers', en daarmee was, hoe dan ook, de grondslag gelegd voor een zich ontwikkelend en verfijnend besef van taalverwantschap en, in ruimere zin, taaleenheid van het grote 'Nederduitse' gebied van Duinkerke tot Königsberg.

Wanneer Jan F. Willems Willems, Jan Frans
Jan Frans Willems (1793-1846), de “vader van de Vlaamse beweging”, was dichter, polemist, filoloog, tekstediteur en initiatiefnemer of lid van tal van academies en genootschappen in binne... Lees meer in zijn Verhandeling over de Nederduytsche Tael- en Letterkunde van 1819 het bestaan van het Platduits memoreert, weet ook hij nog niet erg goed hoe deze taal zich tot haar buren verhoudt. In zijn studie Over den Oorsprong, den Aert, en de Natuerlyke Vorming der Nederduitsche Tael, verschenen in het Belgisch Museum Belgisch Museum
Het Belgisch Museum voor de Nederduitsche Tael- en Letterkunde en de Geschiedenis des Vaderlands was een filologisch en historisch tijdschrift dat in Gent verscheen tussen 1837 en 1846.... Lees meer van 1837, zette hij een belangrijke stap voorwaarts, toen hij, na een opsomming der Platduitse dialecten, de overtuiging uitsprak dat deze gewesttalen geen afzonderlijke talen zijn, maar evengoed als het Gelders of het Limburgs dialecten van het Nederlands: ons taalgebied zou dus zo groot zijn als het Franse of het Engelse. Al heeft deze gedachte voor Willems' visie op de V.B. nauwelijks een rol gespeeld, in de generatie die na hem kwam, zou zij haar gewicht dubbel en dwars doen gevoelen.

Zo sterk inderdaad, dat de Waalse flamingant Victor Delecourt Delecourt, Victor
Lees meer in het dagblad L'Emancipation van 1839 en opnieuw, en krachtiger, in zijn brochure La langue flamande, son passé et son avenir van 1844 ijverde voor een gemeenschappelijke spelling voor het Nederlands en het Platduits, in de hoop dat aldus een gemeenschappelijke literatuur tot stand zou komen die door ten minste tien miljoen mensen van Duinkerke tot Königsberg gelezen zou kunnen worden. Al waren ook de 'Nederlands'-gezinden in de toenmalige V.B. niet afkerig van het Groot-Nederduitse perspectief, voor zover dit ertoe kon strekken de aandacht te vestigen op de uitgebreidheid van ons taalgebied – zelfs Ferdinand A. Snellaert Snellaert, Ferdinand A.
Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872) was een arts, filoloog, letterkundige en leidende figuur in de Vlaamse beweging. Lees meer gebruikte dit argument nog in zijn namens de Grievencommissie Vlaemsche Commissie
De Vlaemsche Commissie of Grievencommissie inventariseerde op vraag van de regering in 1856-1857 voor de eerste keer de problemen in verband met de positie van het Nederlands in België en... Lees meer opgesteld verslag van 1857 – het spellingsavontuur waarin Delecourt hen in een zo delicate periode wilde meesleuren, kon hen niet aanlokken.

Door toedoen van Willems, Delecourt en de van beiden afhankelijke Pierre Lebrocquy Lebrocquy, Pierre
Pierre Lebrocquy (1797-1864) was hoofdredacteur van verschillende orangistische kranten. In 1846 was hij korte tijd hoogleraar Germaanse taalkunde in Gent. Daarna keerde hij terug naar de... Lees meer (Analogies linguistiques, 1845) is omstreeks het midden van de jaren 1840 de consensus gevormd dat het Nederlandse taalgebied niet ophoudt bij de landsgrens, maar dat het doorloopt over de Noord-Duitse laagvlakte tot Danzig en Königsberg. Voor alledrie was de glorificatie van de moedertaal de voornaamste motivering. Dezelfde motivering lag ten grondslag aan de pogingen, hoofdzakelijk uitgaande van het Brusselse milieu rondom Delecourt, om ook het ontworpen Woordenboek der Nederlandsche Taal, vrucht van de Nederlandse congressen Nederlandse Congressen
De Nederlandse Congressen waren gemeenschappelijke (culturele) ontmoetingen van Vlamingen en Nederlanders in Vlaanderen en Nederland die met onderbrekingen werden georganiseerd sinds 1849... Lees meer van 1849 af, getuigenis te laten afleggen van deze Groot-Nederduitse taaleenheid. Losweg opgeworpen door Jan H. Bormans Bormans, Jan-Hendrik
Jan-Hendrik Bormans (1801-1878) was hoogleraar in de letterkunde. Hij was een promotor van de eengemaakte spelling in Vlaanderen en rapporteur van de Spellingcommissie (1836-1841). ... Lees meer op het congres van 1850, en op dat van 1851 verdedigd door Karel F. Stallaert Stallaert, Karel
Karel Stallaert (1820-1893) was een Belgische taalkundige en auteur. Lees meer en Michiel van der Voort Van der Voort, Michiel
Michiel Van der Voort (1812-1867) woonde achtereenvolgens in Antwerpen en Brussel en was in beide steden een pionier in Vlaamsgezinde acties. Hij was betrokken bij vele organisaties, zoal... Lees meer , ondersteund ook, op hetzelfde congres, door de actie van Hippoliet Bauduin Bauduin, Hippoliet
Hippoliet Bauduin (1806-1882) ijverde voor de materiële lotsverbetering en de culturele verheffing van het Vlaamse volk en was geëngageerd in het Vlaamse Brusselse verenigingsleven. Baudu... Lees meer ten gunste van een nauwere aanhaling der Nederduitse banden, werd de idee door Jozef A. Alberdingk Thijm Alberdingk Thijm, Jozef
Jozef Alberdingk Thijm (1820-1889) was voortrekker van de katholieke emancipatie in Nederland en een veelzijdig man: handelaar, uitgever, architectuur- en kunstcriticus, kenner van de mid... Lees meer bestreden en door Matthias de Vries De Vries, Matthias
Matthias de Vries (1820-1892) was een Nederlandse taalkundige, die nauwe contacten onderhield met tal van Vlaamsgezinde letterkundigen en intellectuelen. Met het mede door hem opgestelde ... Lees meer in de grond geboord.

Het is bij dat alles hoogstmerkwaardig dat de opeenvolgende mislukkingen der Brusselse ijveraars, zowel ten aanzien van de spelling, die precies in het verschijningsjaar van Delecourts boek (1844) voor de eerste maal was vastgelegd, als ten aanzien van de lexicografie in 1851, de idee van taalverwantschap met het Platduits blijkbaar niet hebben gecompromitteerd. Dat blijkt uit de congreslezing van het West-Vlaamse parlementslid Désiré de Haerne De Haerne, Désiré
Désiré de Haerne (1804-1890) was een katholieke priester en politicus met democratische en liberaal-katholieke sympathieën. Hij was een pleitbezorger van de vernederlandsing, in het bijzo... Lees meer te Gent in 1849, evenals uit de opmerkelijke compilatie Chronologische handleiding van de geschiedenis der Nedersaksische letterkunde van de Gentse jonkheer Philip M. Blommaert Blommaert, Philip M.
Lees meer , in 1854 verschenen in Het Taelverbond Het Taelverbond
Het Taelverbond (1845-1855) was een Antwerps literair maandblad, dat gaandeweg vooral op geschiedenis en taalkunde focuste. Het tijdschrift had een sociaaleconomische inslag en cultiveerd... Lees meer en afzonderlijk als brochure in 1855; daarin wordt de geschiedenis van de Nederduitse letterkunde geschetst als het rechter paneel van een tweeluik, waarvan het linker paneel de Nederlandse letterkunde is.

Een en ander wijst erop dat wij bij de beoordeling van 'Nederduitse' uitlatingen in deze vroege periode twee tendensen goed uit elkaar moeten houden: er was enerzijds de stroming van degenen die, in het voetspoor van Willems, de taaleenheid met de Nederduitsers poneerden, omdat de eigen taal op die manier opeens een Europees formaat scheen te verwerven – Lebrocquy, De Haerne, Snellaert; naast deze grosso modo 'Gentse' traditie was er een groep van flaminganten die, op dit inzicht voortbouwend, de moeizaam bevochten spellingrust veil had voor een wederzijdse aanpassing van de Nederlandse en de Platduitse orthografie. Deze laatste groep was in hoofdzaak die rondom Delecourt te Brussel: Bauduin, Stallaert, Van der Voort.

Constant J. Hansen

In het spoor van de laatstgenoemden trad van 1860 af de Antwerpenaar Constant J. Hansen Hansen, Constant J.
Lees meer , die aldus de promotor én de incarnatie werd van de Aldietse Beweging. Hansen, zoon van een Deense vader, ondernam in 1856 een reis door Noord-Duitsland en Denemarken en publiceerde daarover in 1860 zijn Reisbrieven uit Dietschland en Denemark. "Dietschland strekt zich uit van Duinkerke tot Koningsberg, alzoo een grondgebied van meer dan zeventien millioen inwoners." In 'Oost-Dietschland' poogt een 'Platduitsche taal- en letterbeweging' het Platduits tot een eigen taal te verheffen; het ogenblik zal dan aangebroken zijn om van "eene aanstaande versmelting der Platduitsche met de Vlaamsche zake tot ééne Dietsche Beweging" te dromen. Het enige wat daarbij in de weg staat, is de spelling. Doordat wij zo ver van onze oude spelling zijn afgeweken, en de Nederduitsers bij het Hoogduits aanleunen, krijgt men wederzijds de indruk van een vreemde taal. Om dat uit de weg te ruimen kunnen wij alvast beginnen met Delecourts spellingsysteem over te nemen. Hansen doet daartoe concrete voorstellen, die aanleunen bij het systeem van Delecourt: hij spelt s voor z, ö voor korte eu, -lik voor -lijk, werden voor worden, hij herstelt du en dijn en de oude naamvallen enzovoort.

Na het verschijnen van zijn boek nam Hansen contact op met Groth, de dichter van Quickborn (1852) en grondlegger van de nieuwe Nederduitse letterkunde. Groth reageerde met sceptische sympathie op Hansens ideeën. Hansen publiceerde in 1864 een nieuw werk, ditmaal een comparatistische studie over de middeleeuwse Reinaert, en ook daarin bepleitte hij andermaal verregaande wijzigingen in de spelling van het Nederlands, teneinde ze te conformeren aan die van het Platduits. Het lot van de geschiedenis wilde evenwel dat precies in dat jaar de spelling De Vries en Jan te Winkel Te Winkel, Jan
Jan te Winkel (1847-1926) was een Nederlandse hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde, die vanuit zijn sociale opvattingen over taal sympathiseerde met de Vlaamse beweging. Onde... Lees meer in België bij Koninklijk Besluit werd bekrachtigd, waardoor weliswaar tussen Noord en Zuid, maar geenszins tussen West en Oost eenheid van spelling totstandkwam. Reeds in 1861 had Julius Vuylsteke Vuylsteke, Julius
Lees meer met milde ironie van de "dietschlandisten" gewaagd, maar dat belette Hansen niet – evenmin als de spellingregeling van 1864 dat had gedaan – in 1868 andermaal met een uitgebreid werk – de vertaling van een berijmd epos van Groth – aandacht te vragen voor de taalverwantschap tussen Oost- en West-Diets; het belette hem evenmin in datzelfde jaar te solliciteren naar het doctoraat van de universiteit te Rostock, dat hem op 27 maart 1868 op grond van zijn publicaties met gulle hand werd verleend.

Als doctor Hansen trad hij, met nauwelijks gevarieerde lezingen, op te Leuven op het Nederlands Congres van 1869, te Maastricht op het Congres van 1875, te Brussel op het Congres van 1876, te Antwerpen in de Koninklijke Nederlandse Schouwburg Koninklijke Nederlandse Schouwburg
Lees meer in 1877, te Kampen op het Congres van 1878, te Mechelen op het Congres van 1879. Van 1877 af was hij evenwel het voorwerp van een reeks aanvallen, eerst van Taco H. de Beer in het Nederlandsch Museum Nederlandsch Museum
Lees meer (1877), vervolgens van Jacob F. Heremans Heremans, Jacob
Lees meer te Kampen (1878) en van een reeks anonymi te Mechelen in 1879, daarna van Alfons Prayon-van Zuylen Prayon-Van Zuylen, Alfons
Jurist en publicist Alfons Prayon-van Zuylen (1848-1916) was een vrijzinnige en progressieve flamingant, die zich zowel engageerde in het (Brusselse) liberale flamingantisme als in de sam... Lees meer in het Nederlandsch Museum (1882) en van Gustaaf Segers Segers, Gustaaf
Gustaaf Segers (1848-1930) was een Vlaamse schrijver en leraar. Hij publiceerde zowel literair als pedagogisch werk. Lees meer in De Toekomst De Toekomst (1857-1898)
De Toekomst (1857-1898) was een pedagogisch en taal- en letterkundig tijdschrift. Lees meer (1885).

De Aldietse Beweging was doodgelopen, zowel door de overmacht van de tegenstanders als door gebrek aan adem. In 1889 publiceerde Hansen nog een biografie van Groth en liet hij zijn Nederduitse vriend te Antwerpen in de Nederlandse Schouwburg huldigen ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag; Peter Benoit Benoit, Peter
Peter Benoit (1834-1901) was een Vlaamsgezinde componist en muziekpedagoog. Lees meer componeerde voor deze gelegenheid op een tekst van Groth het lied Mijn Moederspraak. Als een verre echo klonk een gelijksoortige viering in 1899: Pol de Mont De Mont, Pol
Pol de Mont (1857-1931) was een dichter, essayist, folklorist, journalist, kunstcriticus en redenaar. In al zijn activiteiten gaf hij de Vlaamse strijd absolute prioriteit. Decennialang w... Lees meer , die kortstondig in Nederduitse (en langduriger in pan-Germaanse) geestdrift was ontvlamd, hield thans de feestrede voor de jubilaris, die – het was bijna symbolisch – nauwelijks een week later overleed. De compromitterende avances van de Alldeutscher Verband Alldeutscher Verband
Het Alldeutscher Verband (1891 - 1939) was een imperialistische drukkingsgroep in het Duitse keizerrijk die de Vlaamse beweging hoopte in te schakelen in een Duits expansiebeleid.Na 1918 ... Lees meer , die bij monde van voormannen als Hermann von Pfister-Schwaighusen Von Pfister-Schwaighusen, Hermann
Hermann Von Pfister-Schwaighusen (1836-1916) was een Alduitse ideoloog die Vlamingen en Nederlanders voor het ‘Deutschtum’ opeiste. Binnen het Alldeutscher Verband was hij een van de eers... Lees meer (1896), Fritz Bley Bley, Fritz
Fritz Bley (1853-1931) was een Alduitse ideoloog die de Nederlanden en Noord-Duitsland wou samensmelten in een gezamenlijke cultuurruimte op basis van een ‘Aldietse’ eenheidstaal en de ve... Lees meer (1897) en Harald Graevell Graevell, Harald
Lees meer (1897) de Aldietse ideeën van Hansen trachtte om te buigen tot Grootduits propagandamateriaal, beroerden de bejaarde Antwerpenaar nog nauwelijks; na 1896 was hij door ziekte grotendeels uitgeschakeld, en in 1910 overleed hij als een bijna vergeten man.

Besluit

Het is de betekenis van de Aldietse Beweging – dat wil zeggen: van de rusteloze bedrijvigheid van Hansen – geweest het Nederduits in de tweede helft van de 19de eeuw in de taalkundige, literaire en algemeen-culturele belangstelling van een aantal Vlamingen te hebben geplaatst. Op andere concrete resultaten kan zij, ondanks de bestede energie, niet bogen. Het gebruik casu quo misbruik dat in Alduitse kringen van Hansens denkbeelden werd gemaakt aan het eind van de 19de en in de eerste jaren van de 20ste eeuw, evenals de 'Groot-Nederduitse' bemoeiingen in het zog van de Eerste Wereldoorlog, behoren niet meer tot dit verhaal.